Αγάπη μου, δεν είναι αυτό που νομίζεις!

Σε μια εποχή πολλαπλών κρίσεων (multiple crisis) και γενικευμένης ανασφάλειας, το έντονο ενδιαφέρον αναζήτησης του όρου «gaslighting», οδήγησε την επιστημονική ομάδα του λεξικού Merriam-Webster να τον αναδείξει ως λέξη της χρονιάς, μια έννοια προερχομένη από το επιστημονικό πεδίο της ψυχολογίας. Η επιλογή τόσο των ίδιων των χρηστριών/χρηστών, όσο και του ηλεκτρονικού λεξικού Merriam- Webster δεν είναι καθόλου τυχαία! Το διαδίκτυο αποτύπωμα μίλησε και φανέρωσε πως σημειωθεί αύξηση της αναζήτησης της συγκεκριμένης λέξης, κατά 1.740%. Το λεξικό αποδίδει την έννοια όχι μόνον με την στενή του όρου ερμηνεία, αλλά και με την ευρεία, υπάγοντας στο φαινόμενο τη γενικότερη δυσπιστία των πολιτών για τους δημοκρατικούς θεσμούς και τελικά την κρίση του ίδιου του πολιτεύματος. Η διεύρυνση των ορίων εφαρμογής της εν λόγω στρατηγικής χειραγώγησης τόσο στις διαπροσωπικές σχέσεις (interpersonal environment), όσο και στο πεδίο της πολιτικής φανερώνει τη συνολική παθογένεια του συστήματος. Πως συνδέονται τα fake news επί της Προεδρίας του Donald Trump με το φαινόμενο της ενδοοικογενειακής/ ενδοσυντροφικής; Ποια είναι η βαθύτερη αίτια της αναζήτησης αυτού του όρου;

•  Η γλωσσική διαδρομή του όρου.

Προτού, όμως, προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε συνολικά το φαινόμενο, το οποίο αποδίδεται με διεθνοποιημένο όρο στην αγγλική γλώσσα, αξίζει πρώτα να επισημάνουμε την γραμματική και σημασιολογική διαδρομή της λέξης αυτής. Η αναφερόμενη έννοια απαντιόνταν αρχικά μονάχα με την γραμματική ιδιότητα του ουσιαστικού («gaslight»), με το πέρας των ετών και λόγω της μεγάλης δημοφιλίας του έργου, παρατηρήθηκε ο γραμματικός σχηματισμός και η χρήση της και με τη μορφή του ρήματος («gaslighting»). Είναι πολύ ενδιαφέρον, ίσως επειδή αγαπώ πολύ το σινεμά και ειδικά τις παλιές ασπρόμαυρες ταινίες, πως διαπλέκεται η τέχνη με την επιστήμη, ως διαφορετικές όψεις του ίδιου νομίσματος. Ο όρος που υιοθετήθηκε από την επιστήμη της ψυχολογίας για να περιγράψει το μηχανισμό χειραγώγησης του ατόμου, αποτελεί ένα γλωσσικό δάνειο από το θεατρικό έργο «Gaslight», το οποίο διαδραματίζεται στη Βικτωριανή Εποχή. Το έργο του Patrick Hamilton κυκλοφόρησε το 1935, με βάση το βιβλίο του γυρίστηκαν δυο ταινίες με ομώνυμο τίτλο το 1940 και το 1944. Ποια/ποιος μπορούσε να φανταστεί ό,τι ο τίτλος ενός θεατρικού έργου θα υιοθετούνταν από την επιστημονική κοινότητα, με σκοπό την συστηματοποίηση και περιγραφή ένας ψυχολογικού μηχανισμού χειραγώγησης του ατόμου (mind-manipulating strategy);

• Η υπόθεση της ταινίας Gaslight.

Λίγα λόγια για την αξιόλογη ταινία, την οποία προτείνω ανεπιφύλακτα να τη δείτε τώρα την περίοδο των εορτών, καθώς αποδίδει με παραστατικό τρόπο το φαινόμενο της ψυχολογικής χειραγώγησης των γυναικών και θηλυκοτήτων. Αμφότερες οι εκδοχές της ταινίας πραγματεύονται την προσπάθεια ενός συζύγου (ονομάτι Gregory) χρησιμοποιώντας ποικίλα μέσα για να «τρελάνει» τη σύζυγό του (ονόματι Paula), με απώτερη σκοπό την παράνομη ιδιοποίηση της μεγάλης περιουσίας της. Ο Gregory προσπαθεί να απομονώσει τη Paula και να αλλοιώσει το προσωπικό βίωμα της, αποδυναμώνοντας την εμπειρία της, δημιουργώντας της σύγχυση και λέγοντας της πως «όλα αυτά τα φαντάζεσαι», είναι δηλαδή προϊόν της ψυχικής της αστάθειας. Η ταινία του 1944, παραγωγής του George Cukor’s, απέσπασε συνολικά τρία Όσκαρ για την καλύτερη εικόνα, για τον πρωταγωνιστικό ρόλο της Ingrid Bergman και για την καλύτερη παραγωγή ταινίας.

• Το φαινόμενο του gaslighting.

Το φαινόμενο του gaslighting περιγράφει ουσιαστικά έναν μηχανισμό ψυχολογικής κακοποίησης. Συγκεκριμένα, ο επίσημος ορισμός που δίνεται από την Ένωση των Αμερικανίδων/Αμερικανών Ψυχολόγων (APA) αναφέρει πως πρόκειται για έναν μηχανισμός χειραγώγησης του ατόμου, μέσω της καλλιέργειας αμφιβολιών ως προς την αντίληψη των περιστατικών και των γεγονότων, συχνά απώτερος σκοπός είναι η καλλιέργεια ψυχικής διαταραχής. Όμως, στη σημερινή εποχή η έννοια χρησιμοποιείται με πιο ευρύ τρόπο και συμπεριλαμβάνει μηχανισμούς χειραγώγησης μεγαλύτερου μέρους του σώματος των πολιτών. Η αμφισβήτηση της πραγματικότητας ενός ατόμου και η καλλιέργεια ψευδαισθήσεων αποτελούν ένα κύριο μέσο επιβολής, τόσο των συμφερόντων της έτερης πλευρά, όσο και έμμεσης κυριάρχησης των πεποιθήσεων της.

Η ρίζα του φαινομένου ανάγεται στις εδραιωμένες κοινωνικές συνθήκες, οι οποίες κατ’ εφαρμογή της πατριαρχικής δόμησης και απολυταρχικών- συχνά-πεποιθήσεων, φανερώνει τις κοινωνικές, οικονομικές, φυλετικές και με έμφυλες ανισότητες, όπως και τις ανισομερείς σχέσεις εξουσίας. Αν και η έννοια έχει επικρατήσει σήμερα στο χώρο της ψυχολογίας, δεν παύει το υπόβαθρο του φαινομένου να εντοπίζεται αρχικά στη κοινωνιολογία, καθώς ο ψυχολογικός αντίκτυπος, ως άμεση επίδραση των υπαρχουσών κοινωνικών δομών και συνθηκών φανερώνει την γενικευμένη χρήση κακοποιητικών μηχανισμών. Η ψυχική αυτή χειραγώγηση μέσω της συγκεκριμένης τακτικής φανερώνει την κακοποιητική mentalité mentalite του δρώντος υποκειμένου, το οποίο από θέση ισχύος και ασκώντας επιρροή στο έτερο πρόσωπο είτε στο πολίτικο σώμα –εάν αναφερόμαστε για την διευρυμένη περίπτωση- καταλήγει να επιδρά έντονα στην ψυχολογική υπόσταση των ανθρώπων.

•  Gaslighting: Ένα φαινόμενο με έμφυλο πρόσημο.

Ο κακοποιητής (abuser) σύμφωνα με τις έρευνες ψυχολόγων, τυγχάνει τις περισσότερες φορές να είναι άνδρας ή αρρενωπότητα, καθώς οι γυναίκες δεν φέρουν τα απαραίτητα τυπικά τις απαραίτητες προϋποθέσεις για να ασκήσουν αυτήν την τακτική χειραγώγησης στους άνδρες. Συγκεκριμένα, λόγω της ανισομερούς κατανομής δύναμης οι γυναίκες στερούνται συχνά το αναγκαίο πολιτισμικό, οικονομικό και πολίτικο «κεφάλαιο», ώστε να ασκήσουν μια τέτοιου είδους επικοινωνιακή και ψυχολογική τακτική στους άνδρες. Το φαινόμενο λαμβάνει έντονα έμφυλο χαρακτήρα, ειδικά στις περιπτώσεις της ενδοοικογενειακής/ενδοσυντροφικής βίας που οι γυναίκες αδυνατούν να ζητήσουν βοήθεια, καθώς ουσιαστικά βρίσκονται παγιδευμένες σε μια κατάσταση ορατής ή και αόρατης –υπό τη μορφή της ψυχολογικής βίας- αιχμαλωσίας. Τα στατιστικά δεδομένα της έρευνα του Warshaw et al. 2014 ανέδειξαν την ανασταλτική δύναμη που έχει για τα άτομα που πλήττονται από την άσκηση ψυχολογικής χειραγώγησης σε ήδη κακοποιητικά περιβάλλοντα, καθώς συμβάλλει στην επιγενόμενη αδυναμία πρόσβασης των θυμάτων στους αρμόδιους φορείς και υπηρεσίες, ούτως ώστε να διαφύγουν από την τοξική πραγματικότητα.

• Η κοινωνιολογική βάση του φαινομένου.

Ορθά επισημαίνεται από την κοινωνιολόγο Sweet, πως αυτού του είδους η στρατηγική χειραγώγησης του ατόμου ή των ατόμων χρησιμοποιεί και διαιωνίζει την ανισότητα στο λόγο, σεξιστικές πεποιθήσεις και ταυτόχρονα αυξάνει τα περιστατικά λεκτικής και συναισθηματικής κακοποίησης. Μα πέραν των διαπροσωπικών σχέσεων, η καλλιέργεια μιας ανάλογης ρητορικής λόγου και στο πολιτικό πεδίο, η οποία έχει ως συστατικά στοιχεία την πόλωση και την διάδοση ψευδών ειδήσεων, σκοπό έχει σε ένα πρώτο επίπεδο την συγκέντρωση ψήφων και δευτερογενώς την διατήρηση των σχέσεων εξουσίας και καταπίεσης κυρίως των πιο ευάλωτων πληθυσμιακών ομάδων, οι οποίες βρίσκονται σε αδύναμη θέση, λόγω κοινωνικού ετεροκαθορισμού και σίγουρα όχι από προσωπική επιλογή.

• Δημοκρατία, Σύνταγμα, Fake News και Gaslighting.

Η επιρροή των fake news στη σημερινή εποχή είναι μεγάλη, αν όχι τεράστια. Η όξυνση του φαινομένου οφείλεται- εν μέρει- στη ταχύτητα και στην επιδραστικότητα του διαδίκτυο στις ζωές των πολιτών, θέτοντας ως μείζον ζήτημα την ανάγκη εκδημοκρατισμού και ρύθμισης του πλαισίου των σύγχρονων τεχνολογικών μέσων. Σύμφωνα με έρευνες του Πανεπιστημίου του Birmingham τα fake news κλονίζουν τόσο την εμπιστοσύνη των πολιτών στην δημοκρατία, όσο και την ομαλή και απρόσκοπτη λειτουργιά των θεσμών επιτείνοντας το κλίμα ανασφάλειας, ροκανίζοντας τους σημαντικότερους θεσμοθετημένους πυλώνες σταθερότητας και διαφάνειας του δημοκρατικού πολιτεύματος. Οι πολίτες σύμφωνα με το άρθρο 5Α του Συντάγματος φέρουν το διττό δικαίωμα πληροφόρησης και συμμετοχής στην κοινωνία της πληροφορίας. Η ρητή θέσπιση του συνταγματικού δικαιώματος με την αναθεώρησης του Συντάγματος του 2001 δεν είναι καθόλα τυχαία, καθώς η ratio legis της διάταξης σκοπεί να εναρμονιστεί στις σύγχρονες επιταγές της δημοκρατικής κοινωνίας, όπου το αγαθό της ενημέρωσης φέρει κεντρική σημασία. Η έγκριτη δημοσιογραφική κάλυψη και κριτική στην εκτελεστική λειτουργία αποτελεί άμεση εγγύηση για την εύρυθμη άσκηση της δημοκρατίας (14 παρ 2 Σ). Η χρονίζουσα αναξιοπιστία στους θεσμούς σε συνδυασμό με τις τεταμένες και πολλαπλές παγκόσμιες κρίσεις, κλυδωνίζουν την λειτουργική αποτελεσματικότητά της. Η διάδοση ψευδών ειδήσεων αποτελεί μια σύγχρονη μάστιγα που πλήττει τόσο το ίδιο το πολιτικό σώμα, όσο και το δημοσιογραφικό λειτούργημα, το οποίο σύμφωνα με τις δημοκρατικές αρχές αποτελεί το θεσμικό διαφανές αντίβαρο σε περιπτώσεις διαφθοράς και σκανδάλων. Το ζήτημα είναι πρωτίστως δομικό, μπορεί κάθε φορά να εμφανίζεται σε συγκεκριμένες πτυχές του ανθρώπινου βίου, αλλά πλήττει συνολικά τη δημοκρατική θέσμιση της κοινωνίας.

Η άσκηση –κάθε μορφής- βίας εντός της οικογενειακής εστίας, αλλά παράλληλα και η διεύρυνση των περιστατικών βίας στον εργασιακό χώρο, εκεί όπου οι ιεραρχικές σχέσεις εντείνονται και γίνονται ακόμη πιο ορατές φανερώνουν στο κοινωνικό μακροεπίπεδο το δημοκρατικό έλλειμμα, το οποίο διαπλέκεται στενά με την άσκηση βίας- κάθε μορφής- , την ενίσχυση των ανισοτικών όρων και την διαιώνιση σχέσεων εξουσίας, εκμεταλλευόμενοι/-ες στο μικροεπίπεδο της χρόνιες παθογένειες της κοινωνίας. Τα αδιόρατα νήματα γεννούν παρόμοια συμπεριφορικά μοτίβα σε διαφορετικά, σε πρώτη ανάγνωση, πλαίσια · τακτικές που μεταφέρουμε από την κοινωνική πρακτική στο μικρόκοσμο της οικογένειας, τα μέλη της οποίας εν συνεχεία αλληλεπιδρούν με άλλους ανθρώπους, παράγοντας μια κυκλική πορεία συμπεριφορών. Εάν εντός μιας κοινωνίας επικρατούν επιθετικές συμπεριφορές και άγρια μοτίβα επιβίωσης, η καλλιέργεια αντίστοιχων πεποιθήσεων δεν αργεί να υπεισέλθει και εντός των μικροκοινοτήτων, διαιωνίζοντας ένα γενικευμένο κλίμα ανασφάλειας και δημοκρατικού ελλείμματος. Η δημοκρατία αποτελεί μια καθημερινή πρακτική, μια άσκηση συμμετοχικότητας από τα πιο μικρά και ασήμαντα, μέχρι τα πιο μεγάλα και ουσιώδη.