Ο Αιρετός Μονάρχης και η δημοκρατική επανάσταση

To απόσπασμα είναι από τη δήλωση του Πρωθυπουργού στην έκτακτη συνεδρίαση της Βουλή για την έξαρση της αστυνομικής βίας:

«Στην πολιτεία αναθέτουν την υπεράσπισή τους τελικά όλες οι οργανωμένες κοινωνίες. Διαφορετικά επικρατεί η ζούγκλα, ο διαρκής φόβος και ο κίνδυνος του βίαιου θανάτου, όπως έγραφε ο Thomas Hobbes στο Leviathan»

Πριν από κάποιες ημέρες δημοσίευα μία σύντομη μελέτη για τα αίτια της αστυνομικής βίας, στην οποία κατέληγα σε τουλάχιστον ένα κεντρικό συμπέρασμα.

Στην εποχή μας η κοινωνική σχέση, η συνύπαρξη μας, αναπαρίσταται με τους όρους του Χομπσιανού Λεβιάθαν. Το αίτημα για ασφάλεια, και άρα και για αστυνόμευση, βασίζεται σε μία πολύ συγκεκριμένη απεικόνιση του ανθρώπου ως επικίνδυνου ζώου. Αν τον αφήσεις χωρίς έναν αστυνόμο να τον επιτηρεί σε κάθε του βήμα, θα σκοτώσει, θα κλέψει, θα φοροδιαφύγει. Εν ολίγοις, θα κάνει ό,τι δεν επιθυμεί «τελικά» αυτός ο μεγάλος εγγυητής της ελευθερίας μας, το Κράτος («η πολιτεία»).

Με κάτι τοποθετήσεις σαν και αυτή, η αστυνόμευση δεν είναι πλέον μόνο μία στιγμή της ζωής σε κοινότητα. Η καταστολή ως ακραία μορφή ελέγχου ανάγεται στην εποχή μας από το συντηρητικό λόγο σε απόλυτη ρυθμιστική αξία της ζωής σε κοινότητα. Όχι η ισότητα και η κοινωνική συνοχή. Όχι η ελευθερία. Κατά τη δήλωση του ίδιου του Πρωθυπουργού, βιώνουμε την επιβεβαίωση του φόβου ως το θεμέλιο της πολιτικής μας συνύπαρξης. Για αυτό το γιατρικό του, η Αστυνομία, πρέπει να βρίσκεται παντού. Καμία φορά, ακόμα και εκεί που δεν πρέπει. Ή ιδίως εκεί… Φαύλος κύκλος.

Δεν είναι καθόλου τυχαίο που ο Λεβιάθαν δημοσιεύονταν σε μία πολύ συγκεκριμένη εποχή, και απαντούσε σε ένα πολύ συγκεκριμένο ερώτημα.

Αν δεν υπάρχει ένας Θεός πριν από τα πράγματα που να εγγυάται την τάξη και τις πολιτικές και κοινωνικές ιεραρχίες, την εξουσία του Μονάρχη, τότε τι είναι αυτό που θα τον αντικαταστήσει;

Στη μέση του Αγγλικού Εμφυλίου, το ερώτημα του Χόμπς δεν ήταν μόνο φιλοσοφικό, αλλά και πρακτικό. Και η απάντηση του ξεκάθαρη. Χρειαζόμαστε έναν πανίσχυρο μηχανισμό επιβολής της τάξης, τον Έναν, ένα μοναδικό κέντρο εξουσίας. Αφού με τα πολλά η κοινωνία θα βυθίζεται διαρκώς στο χάος και στην ακυβερνησία του όχλου πρέπει να δηλώσουμε την υποταγή μας στον Έναν.

Θα χρειαζόμασταν δύο πολύ θεμελιακές, αλλά εξίσου προβληματικές/μονολιθικές παρεμβάσεις, των Λοκ και Ρουσσώ, για να σχηματοποιηθεί ένα μοντέλο για το νεωτερικό πολίτευμα, όπως το μαθαίνουν οι σπουδαστές της πολιτικής φιλοσοφίας.

Για τον Λοκ, όχι ο Ένας, αλλά οι ατομικές ελευθερίες είναι αυτές που προέχουν. Επειδή το συμβόλαιο μπορεί να διαλυθεί από τους πολίτες, ο Ένας, η εξουσία του, σχετικοποιείται σε πολλά και μεμονωμένα άτομα τα οποία μπορούν να συναινούν και να του ασκούν έλεγχο. Αυτά παράγουν τελικά και την εξουσία. Μπορούν και να μην συναινούν.

Όμως αυτό δεν σημαίνει ότι και αποφασίζουν. Ένας ιδιώτης μόνος του δεν αποφασίζει. Ή, αποφασίζει μόνο για αυτά που έχει. Η δημοκρατία περιλαμβάνει όχι μόνο την απόλαυση της Μίας ατομικής ελευθερίας αλλά και την επιθυμία της επιλογής και κοινωνικοποίησης μαζί με άλλους. Η ατομική ελευθερία ως βάση της εξουσίας πολλαπλασιάζεται στη δημοκρατία και γίνεται αναγκαστικά αίτημα συλλογικής απόφασης.

Για τον Ρουσσώ, που επιθυμεί να διορθώσει τους άλλους δύο, είναι ο Λαός που είναι τελικά ο Ένας κυρίαρχος. Ο Λαός ως ο πληθυσμός της ένωσης σε συμβόλαιο είναι που εξουσιοδοτεί και επιλέγει το Νόμο του. Αν αυτό δεν μπορεί να συμβεί όπως στην Αρχ. Αθήνα, με την παρουσία των πολιτών, τότε ο Λαός είναι κυρίαρχος μόνο έμμεσα, αφού εκλέξει τους εκπροσώπους του στο Κοινοβούλιο.

Στη μέση του Λεβιάθαν δημιουργείται έτσι η πολιτική σύγκρουση ανάμεσα στο Κράτος και το Λαό. Το Κράτος είναι η δομή που εκτελεί την απόφαση της πλειοψηφίας. Ο Λαός είναι που μέσα από το Κοινοβούλιο θα την επιλέξει. Και εκ τότε, σε όλα τα σύγχρονα κράτη, το Κοινοβούλιο είναι αυτό που θα εξουσιοδοτήσει τον Πρωθυπουργό, που πλέον θα αντικαταστήσει το Μονάρχη, κάτι που μάλλον κάνει λιγότερο αυθαίρετη την άσκηση της εξουσίας, και παράλληλα την υποβάλλει στον δημοκρατικά παραγόμενο, και ανεξάρτητο, Νόμο.

Αυτό είναι το μοντέλο της πολιτικής μας:

Για μία μόνο στιγμή ψηφίζουμε, και περιμένουμε μία τετραετία για να πούμε τι είναι αυτό που μας αρέσει -«ο Λαός μίλησε».

Μόλις σχηματιστεί η κυβέρνηση, η σύγκρουση μεταφέρεται στη συνέχεια στην αναζήτηση του αριθμού. Συγκρούονται οι πλειοψηφίες και οι μειοψηφιές. Όλοι ισχυρίζονται ότι ελέγχουν τα νούμερα – «αυτό θέλει ο Λαός» – αλλά κανείς δεν μπορεί να ξέρει ακριβώς τι.

Όμως έτσι ο Ένας και ο Κυρίαρχος αποικίζει το σύγχρονο φαντασιακό. Στην οικονομία, παρά το πλήθος των διαφορετικών συναλλαγών που κάνει ο άνθρωπος καθημερινά (από αγάπη, από κατανόηση, από ανάγκη), κάνει κουμάντο το Ένα αόρατο χέρι της αγοράς, η ελευθερία της συναλλαγής στη λογική του εμπορικού συμβολαίου για χρήμα. Που γίνεται από ανάγκη. Στην πολιτική κουμάντο κάνει αυτός τον οποίο εξουσιοδότησαν οι πολίτες ως Πλειοψηφία να ασκεί την εξουσία. Και αυτός που επιβλέπει την ορθή τήρηση του νόμου. Ο Νόμος είναι Ένα μεγάλο συμβόλαιο. Και από πίσω του, ως εγγυητής του, ο Ένας, που περιορίζεται από το συμβόλαιο. Για να το παραβιάζει όταν το κρίνει σκόπιμο.

Ωστόσο, η πολιτική της δημοκρατίας είναι η πολιτική της ισότητας και των πολιτικών ελευθεριών, έγραφε ο Κλώντ Λεφόρ, και άρα η ξαφνική είσοδος της πολλότητας. Αυτή δεν απαντάει στο ερώτημα του ποιος θα είναι ο ένας Κυρίαρχος. Δεν ασχολείται με το αυταρχικό ερώτημα του ποιος θα είναι ο μεγάλος κοσμικός αντικαταστάτης του Θεού. Είναι μία κοινωνία χωρίς θεούς… Είναι ο τρόπος με τον οποίο τελικά αίρεται και σχετικοποείται η ίδια η κυριαρχία. Είτε του Κράτους. Είτε του Λαού. Είτε τoυ Νούμερου. Της Πλειοψηφίας.

Για να υπάρχει δημοκρατία το ερώτημα άρα δεν είναι πως συγκροτείται η Βούληση του Ένα, ή αν ελέγχεται από τη Δικαιοσύνη, αλλά αν ο Ένας υπόκεινται σε τέτοιο ουσιαστικό έλεγχο ώστε να δημιουργηθούν πολλά και νέα (κινήματα) και να παραμείνουν ανεξάρτητα τα υφιστάμενα κέντρα της εξουσίας (Κοινοβούλιο, Δικαιοσύνη, Ενημέρωση).

Αν δεν υπάρχει όμως Ένας, η δημοκρατία είναι η παραγωγή της κοινωνικής σύγκρουσης. Είναι αυτό που σε κάθε στιγμή, με την επίκληση της ελευθερίας, δεν επιτρέπει την εμφάνιση του Λεβιάθαν, αυτού που προσπαθεί να ξεφεύγει από το δημοκρατικό διάλογο στη λογική της επιβολής μίας τάξης (Νόμος). Ο κοινωνικός ανταγωνισμός, οι αγώνες για ισότητα και ελευθερία και το πάθος για νέες δημιουργίες δεν μπορεί να δαμαστεί από τον Αριθμό ή να κατανοηθεί στις στατιστικές και τα επιδόματα. Ο λαός ως Πλειοψηφία που επιλέγει μία φορά και νομιμοποιεί το Νόμο δεν υπάρχει, πρέπει να δημιουργείται και να αμφισβητείται στην πράξη.

Άρα η δημοκρατία βασίζει τον εαυτό της σε ένα συγκεκριμένο τρόπο απεικόνισης της ζωής σε κοινότητα. Όχι ως (εθνική) ενότητα και κοινωνική ειρήνη (ευημερία). Αλλά ως σύγκρουση. Αντί για εγωιστικά Άτομα που συναλλάσσονται στην οικονομία στη λογική του κέρδους, και επιλέγουν την Κυβέρνηση που θα τους διοικεί ανάλογα με αυτό το συμφέρον τους, η δημοκρατία είναι η προσπάθεια να επικοινωνήσουμε. Όμως τα πράγματα δεν είναι τόσο θεωρητικά. Συμβαίνει πολλές φορές οι πολίτες να νομίζουν ότι αποφασίζουν, ή να είναι αδύναμοι…

Τυπικά όλοι είμαστε ίσοι. Όμως το σώμα μερικών, η έμψυχη εμπειρία τους, βιώνει καταπίεση και μορφές εκμετάλλευσης που κάνουν το αίτημα τους πιο επίκαιρο και τη φωνή τους αδύναμη. Υποεκπροσωπούνται στο Νόμο. Στην πραγματικότητα αποφασίζει για αυτούς ένα πλήθος δυνάμεων που δεν μπορούν να ελέγξουν και που πολλές φορές οδηγεί σε ακραία συσσώρευση χρήματος και κυριαρχίας.

Τότε, αντί για ανθρώπους που επιλέγουν και ανταλλάσσουν ελεύθερα επιχειρήματα και αλληλεγγύη, το χρήμα και η εξουσία δημιουργούν κέντρα συσσώρευσης και διαπλοκής της οικονομικής και της πολιτικής εξουσίας, και μορφές κοινωνικού αποκλεισμού πάνω στο σώμα. Έναντι των οποίων η δημοκρατία, όσο αδύναμη, πάντα θα εξεγείρεται.

Στη θέση του Ένα άρα η δημοκρατία τοποθετεί όχι μόνο τη σύγκρουση, αλλά και την πυκνή κοινωνική επικοινωνία της καταπίεσης. Η ποιότητα της κρίνεται από την ικανότητα του πολιτεύματος να αμβλύνονται οι ανισότητες.

Το νέο σχήμα είναι το εξής.

Το ίδιο το κράτος υποτάσσεται στο Νόμο και στα ανθρώπινα δικαιώματα. Και τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν είναι μόνο ατομικά αλλά προϊόν κοινωνικών αγώνων και πυκνής διαπροσωπικής και δια-κοινωνικής επαφής. Έπειτα, και ο Νόμος δεν γράφτηκε από κανένα Λαό, από μία συγκυριακή πλειοψηφία. Είναι συνεχώς υπό διαμόρφωση. Στη μέση μίας σύγκρουσης. Οι αδικημένοι και οι ισχυροί συγκρούονται σε κάθε εποχή για να τον φέρουν προς την πλευρά τους. Υπάρχουν αποκλεισμένοι, και η μεγάλη μήτρα των δημοκρατικών σημασιών, όπως παράγεται στην ιστορία, και που ονομάζουμε ισότητα. Αυτή μας επιτρέπει να κρίνουμε στην πράξη αν η δημοκρατία μας αξίζει το όνομα της.

Αυτό είναι το βάθος της δημοκρατίας και η δημοκρατική επανάσταση για τον Κλώντ Λεφόρ. Που καταλήγει προοδευτικά κάθε φορά που η ισότητα και η ελευθερία λειτουργούν και εγγυώνται την αξιοπρέπεια του καταπιεσμένου και αυτού που ιστορικά αδικείται. Με αυτό τον τρόπο ο Νόμος δεν είναι μία εντολή από ένα πανίσχυρο κέντρο που ψηφίσαμε μία φορά. Σε κάθε στροφή του τελευταίου, συμβολίζει την αξιοπρέπεια και τις νίκες των αδύναμων. Όχι την επιβεβαίωση της κυριαρχίας αυτού που ήδη ακούγεται.

Με αυτά τα πολύ γενικά σχόλια φτάνουμε και στην εποχή μας. Στο 2021. Το πολίτευμα μας, η «αιρετή Μοναρχία».

Βιώνουμε τη συνθήκη της υπερσυσσώρευσης εξουσιών σε κέντρα που οι πολίτες αδυνατούν να ελέγξουν ή να καταλάβουν. Και σε εκείνα που απομακρύνονται όλο και περισσότερο από τον πραγματικό έλεγχο, που ασκούν οι πολίτες και τα κέντρα της δημοκρατίας. Ο μόνος έλεγχος όσων διοικούνται είναι τυπικός και σπάνιος, κάθε 4 έτη, και όταν πολλά έχουν αλλάξει και αλλάζουν μέρα τη μέρα. Διοικεί, για αυτό, ο Ένας.

Η πανδημία είναι η καθήλωση στα σπίτια μας και τα κινητά μας. Η αποκοινωνικοποίηση. Ψήγματα της δραστηριότητας της δημοκρατίας θα βρει κανείς εκεί, και σιγά σιγά και στο δρόμο, σε λανθάνουσες μορφές.

Παράλληλα, η δημοκρατία ακρωτηριάζεται όχι μόνο ως πολιτική και ως εμπειρία αλλά και ως θεσμός. Ο Πρωθυπουργούς συσσωρεύει εξουσίες σαν μονάρχης, εξουσίες που τις χάνει το Κοινοβούλιο. Ελέγχει το κόμμα και τους υπουργούς που ελέγχουν τη Βουλή. Η Ενημέρωση δεν είναι ανεξάρτητη. Μάταια θα ψάξει κανείς για θεσμικά ή για άλλα πολιτικά αντίβαρα, πράγμα που χειροτερεύει στον καιρό της πανδημίας. Καμία αντιπολίτευση μέσα στο κόμμα, ή από τους υπουργούς, και ένα αίσθημα υπεροχής και αλαζονείας.

Κόμματα και τα συνδικάτα έχουν απονομιμοποιηθεί σε τέτοιο βαθμό που ο δημοκρατικός διάλογος έχει πάψει να είναι θεσμικός εδώ και καιρό. Οι κυβερνήσεις διοικούν από διαγγέλματα στο twitter και με πράξεις Νομοθετικού Περιεχομένου. Οι εκπρόσωποι της γίνονται ερειστικοί σε κάθε ευκαιρία και μετατρέπουν την πολιτική επικοινωνία της ανισότητας σε μυθική «εθνική» ομοψυχία. Ελαστικοποιούνται οι εργασιακές σχέσεις. Δεν υπάρχουν συλλογικές συμβάσεις. Η επισφάλεια βασιλεύει.

Αν αυτά που γράφω είναι μόνο η μία όψη των πραγμάτων, δεν έχω χρόνο να αναπτύξω πιο σοβαρά το επιχείρημα. Δείχνοντας για παράδειγμα ότι υπάρχουν δυνάμεις και φωτεινές εξαιρέσεις που κάνουν τη συμβίωση υποφερτή. Πως αυτές κρατούν ζωντανή την πυκνή επικοινωνία της καταπίεσης.

Ένα πρόχειρο όμως συμπέρασμα στη δήλωση του αιρετού μας Μονάρχη: Η δημοκρατία σήμερα βάλλετε ασφυκτικά από τη λογική της οικονομίας (κέρδος) και τη λογική του κράτους (έλεγχος). Ο Λεβιάθαν είναι το πρόβλημα. Ο Λεβιάθαν δεν είναι δημοκρατία. Είναι τελικά αυτό που “νομιμοποιεί” το σημερινό ξεπεσμό των δημοκρατικών ιδανικών. Για να παρουσιάσει κάποια πολύ συγκεκριμένα πρόσωπα ως αυτούς που ήρθαν να σώσουν τη χώρα από τα δεινά της.

Στην «αιρετή μοναρχία» μας λοιπόν διοικεί μία πανίσχυρη πλειοψηφία χωρίς δημοκρατία στο εσωτερικό της, που ερμηνεύει όπως γουστάρει το Λαό και επιβάλλει στο όνομα του το Νόμο. Για αυτό, για να μην διαλυθούμε ως κοινωνία, σήμερα περισσότερο από ποτέ χρειάζεται ένα άλλο θεωρητικό και πρακτικό μοντέλο για τη δημοκρατία. Αυτό που πάντα εξεγείρεται στις πολιτικές και οικονομικές ανισότητες. Που αρχίζει από πολλά και ανεξάρτητα κέντρα. Για να αποκαταστήσει όμως την πυκνή πολιτική επικοινωνία της πραγματικής ενσώματης εμπειρίας που είναι η δημοκρατία.