Η αντίσταση στη Θεωρία

του Κωνσταντίνου Ποζουκίδη

Το 2015 σήμαινε για πολλούς το τέλος της «θεωρίας» και την αρχή του ρεαλισμού καθώς οι «θεωρητικές» προσεγγίσεις και οι ελπιδοφόρες προβλέψεις της παρούσας κυβέρνησης, τόσο σε επίπεδο πολιτικό μα κυρίως σε επίπεδο οικονομικό, απέτυχαν παταγωδώς. Σε μια μεγάλη μερίδα του κόσμου η θεωρία δαιμονοποιήθηκε και εξοστρακίστηκε εκεί που για πολλούς ανήκει, στη σφαίρα του μη πραγματικού.

Η σχέση θεωρίας και Αριστεράς είναι, τουλάχιστον εν μέρει, κατανοητή. Είναι γεγονός ότι τα κομμουνιστικά κινήματα ανά τον κόσμο πάλεψαν να εφαρμόσουν συγκεκριμένα «θεωρητικά» κατασκευάσματα, βασισμένα κυρίως στην ανάλυση του κεφαλαίου του Μαρξ την οποία μπαστάρδεψαν με προσεγγίσεις όσον αφορά την εφαρμογή μιας συγκεκριμένης επαναστατικής πολιτικής, όπως αυτή του Λένιν. Αυτό από μόνο του, ήδη από την μεταπολεμική εποχή, αλλά κυρίως μετά την πτώση της ΕΣΣΔ, όπου όλα τα εγκλήματα του καθεστώτος ήρθανε στο φως, καταδικάσθηκε από μεγάλη μερίδα αντι-μαρξιστών. Έτσι για κάποιους μόνο το όνομα του Μαρξ αρκούσε για να θεωρηθεί ένα επιχείρημα έωλο.

Η ταύτιση όμως του Μαρξ με την Σοβιετική Ένωση, και ακόμα χειρότερα με πολιτικές γελοιότητες όπως το ΚΚΕ, ο ΣΥΡΙΖΑ καθώς και σωρεία άλλων «επαναστατικών ελίτ» του ελλαδικού χώρου, είναι εσφαλμένη. Οι προαναφερθέντες πολιτικοί σχηματισμοί χρησιμοποίησαν στον Μαρξ μεθόδους προκρούστειες, κόβοντας και ράβοντας κατά το δοκούν, ενώ αρνήθηκαν πεισματικά να ακολουθήσουν την εξέλιξη της μαρξιστικής σκέψης στον 20αι., κυρίως λόγω του σκεπτικισμού της απέναντι στο ιδεώδες της Επανάστασης. Έτσι η αντίληψη της οικονομίας που τα μέλη των σχηματισμών αυτών έχουν–αν αυτή πραγματικά υπάρχει–είναι στην καλύτερη περίπτωση κολλημένη στο δεύτερο μισό του 19αι. σε ένα καπιταλιστικό μοντέλο οικονομίας πρώιμο, εργοστασιοκεντρικό, όπου οι εργάτες αποκτούν ταξική συνείδηση μέσα στα εργοστάσια.

Η σημασία του Μαρξ για την σύγχρονη φιλοσοφία είναι όμως τεράστια. Μπορούμε ίσως να πούμε ότι ο Μαρξ μαζί με τον Φρόυντ «μόλυναν» την σύγχρονη σκέψη όσο κανείς άλλος (αυτό είναι που υποστηρίζει και ο Φουκώ ονομάζοντάς τους ως τους μόνους ιδρυτές αφηγήσεων στην ιστορία, του Μαρξισμού και του Φροϊδισμού). Έτσι, θέλοντας και μη, οι περισσότεροι θεωρητικοί του τελευταίου αιώνα είναι τρόπον τινά μολυσμένοι από αυτή την «αρρώστια» του Μαρξισμού. Παρόλα ταύτα κάποιοι επιμένουν να πετούν το μωρό μαζί με τα απόνερα. Θεωρούν ότι εφόσον η Σοβιετική Ένωση απέτυχε, και εφόσον ακόμα πιο πρόσφατα ο ΣΥΡΙΖΑ, που καλούσε το όνομα του Μαρξ επί ματαίω, επίσης απέτυχε, η σύγχρονη θεωρία εν γένει πρέπει να εγκαταλειφθεί.

Υπάρχει όμως μια σημαντική διαφορά μεταξύ της αποτυχίας της δικής μας Αριστεράς και της υποτιθέμενης αποτυχίας της θεωρίας, την οποία οι πολέμιοι της είτε αρνούνται είτε δεν μπορούν να αντιληφθούν. Ο γνωστός σε όλους μεσσιανικός χαρακτήρας του κομμουνιστικού οράματος είναι βαθιά αντι-θεωρητικός. Αποτελεί μια αφήγηση που αντλεί το υλικό της έχοντας ως σημείο αναφοράς μιαν υπερβατική δύναμη, την οικονομία, η οποία μπορεί, και θα σώσει την ανθρωπότητα, ότι οι παραγωγικές δομές περάσουν στα χέρια του προλεταριάτου. Σε αυτό το αφήγημα υπάρχουν οι «καλοί» προλετάριοι και οι «κακοί» καπιταλιστές, οι θύτες και τα θύματα, καθώς και η νομοτέλεια της νίκης του Καλού.

Ο υπερβατισμός είναι ότι με νύχια και με δόντια διάφοροι θεωρητικοί παλεύουν κοντά έναν αιώνα να αποδημήσουν. Γιατί ο υπερβατισμός δεν είναι μια φυσική ανθρώπινη ανάγκη αλλά ένα κατασκεύασμα το οποίο επικράτησε, πολλές φορές βίαια, άλλων λιγότερο θελκτικών (δηλαδή πιο σύνθετων), επιβλήθηκε με το πέρασμα των αιώνων και μόλυνε ακόμα και δομές, και σχολές, σκέψης που θεωρούνται μη υπερβατικές. Έτσι στην άθεη αταξική κοινωνία του Μαρξ ο υπερβατισμός της Οικονομίας δεν έχει τίποτα να ζηλέψει από τον θρησκευτικό υπερβατισμό, την παρ-ουσία του Θεού της Γέννησης της Παλαιάς Διαθήκης.

Και υπάρχει λοιπόν εδώ το εξής παράδοξο. Όσο μελάνι έχει χυθεί για την ανικανότητα αυτής της κυβέρνησης έχει χυθεί με μία παρόμοια υπερβατική λογική. Κάποιοι στην αποτυχία του ΣΥΡΙΖΑ βλέπουν να επιβεβαιώνεται η υπερβατικότητα του καπιταλισμού. Ότι δηλαδή ο ΣΥΡΙΖΑ απέτυχε γιατί τρόπο τινά πήγε κόντρα στη φύση των πραγμάτων: οι ιδεοληψίες που του αποδίδονται δεν είναι τίποτα άλλο από θεωρητικούρες που προσέκρουσαν στην απτή πραγματικότητα. Τέτοια επιχειρήματα πηγάζουν από μία παρόμοια θεώρηση της οικονομίας ως υπερβατικής οντότητας. Ενώ ο Μαρξ έλεγε ότι είναι προδιαγεγραμμένο πως ο καπιταλισμός θα αποτύχει γιατί εμπεριέχει την άρνησή του, οι αντίπαλοι του υποστηρίζουν ότι είναι προδιαγεγραμμένο ότι ο καπιταλισμός θα επιτύχει γιατί δεν υπάρχει τίποτα ικανό να του αντισταθεί.

Υπάρχει και μια άλλη θεώρηση η οποία επιτίθεται στον αντι-ευρωπαϊσμό του ΣΥΡΙΖΑ. Και ενώ η αντι-ευρωπαική ρητορεία των ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ θυμίζει καθεστώτα τύπου Ερντογάν, είναι οφθαλμοφανές ότι η Ευρώπη δεν αποτελεί απλά μια ένωση κρατών-μελών αλλά έναν χώρο όπου διάφορα έθνη-κράτη ανταγωνίζονται το ένα το άλλο και παλεύουν να ηγεμονεύσουν το ένα πάνω στο άλλο. Προφανώς και πιστεύω ότι για λόγους πολιτικούς και οικονομικούς η θέση της χώρας είναι μέσα σε αυτήν την Ευρώπη. Αλλά αυτή η Ευρώπη απέχει πολύ από το όραμα της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και πρέπει οπωσδήποτε να αλλάξει. Μια επιχειρηματολογία λοιπόν που τονίζει τον υπερβατικό χαρακτήρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που αρνείται να κρίνει τα κακώς κείμενα, και αναλώνεται στο δίπολο «καλοί Ευρωπαίοι» (λες και οι Ευρωπαίοι αποτελούνε μιαν ολότητα, ένα συλλογικό είναι) και «κακοί Έλληνες» ουσιαστικά αναπαράγει, αντιστρέφοντας, την ρητορεία των κυβερνώντων.

Αυτή τη χρονική στιγμή λοιπόν η ανάγκη της θεωρίας είναι ακόμα μεγαλύτερη γιατί η θεωρία απορρίπτει τους αφορισμούς και δίνει έμφαση στην ανάλυση. Δείχνει ότι δεν υπάρχουν απλές λύσεις σε σύνθετα προβλήματα. Και για να μπορέσει η κατάσταση στην Ελλάδα να αλλάξει, και το ψηφοφοράτο να ωριμάσει, πρέπει κάποιος να τους εξηγήσει το πόσο σύνθετη είναι η κατάσταση καθώς και το πόσο σύνθετη είναι η λύση της, εφόσον βέβαια αυτή υπάρχει.

Αλλιώς σαν το κύμα θα χτυπάμε μια δεξιά μία αριστερά, όπου μας πάει ο άνεμος.

*Ο Κωνσταντίνος Ποζουκίδης είναι υποψήφιος διδάκτωρ στο University of Maryland (UMD) στις ΗΠΑ