Άστεγοι της Θεσσαλονίκης – μια νέα στρατηγική πρόταση

Άστεγοι της Θεσσαλονίκης – μια νέα στρατηγική πρόταση Λέξεις: Γιάννη Καραμήτσιος και Βασιλική Παναγιωτοπούλου

Έχετε δώσει ποτέ ένα τσιγάρο σε άστεγο; Κέρματα που είχατε πρόχειρα στην τσέπη ή ακόμα και φαγητό που μόλις αγοράσατε; Σίγουρα όλοι μας το έχουμε κάνει έστω και μια φορά. Ίσως θα έχουμε επίσης αναρωτηθεί αν βρισκόμασταν σε ανάλογη θέση πως θα το είχαμε διαχειριστεί, πως θα μπορούσαμε να κοιμηθούμε σε μια κούτα στο δρόμο, να περνάνε μέρες χωρίς να είμαστε σε θέση να απολαύσουμε την πολυτέλεια της ατομικής υγιεινής. Θεωρούμε δεδομένο να έχουμε ένα ταβάνι από πάνω μας και αδιανόητο να το χάσουμε απο τη μια στιγμή στην άλλη από δικό μας λάθος. Επίσης σίγουρα οι περισσότεροι από εμάς θα έχουμε αναρωτηθεί πως άραγε βρέθηκε στον δρόμο ο συνάνθρωπός μας και πώς να ήταν η ζωή του πριν. Κρατάμε την απόστασή μας και καμιά φορά μονολογούμε “Ποιος του φταίει;”.

Και όμως, η αστεγία δεν είναι εξαίρεση στον κανόνα. Είναι μια συνθήκη που υπάρχει και διογκώνεται κάθε φορά που μια κρίση ξεσπάει, όπως η σημερινή του κορονοϊού. Είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο, το οποίο πρέπει να μας απασχολεί στον βαθμό που μας απασχολούν και άλλα κοινωνικά ζητήματα όπως η μετανάστευση ή η ανεργία. Συμβαίνει σε κάθε χώρα και πόλη, και συχνά απουσιάζει από την ατζέντα των δήμων, περιφερειών και υπουργείων. Και ενώ οι δράσεις και οι στρατηγικές είναι πολλά υποσχόμενες από φορέα σε φορέα, η κρίση μιας πανδημίας φανερώνει τα κενά της πολιτικής βούλησης καθώς και την ανάγκη μιας διαφορετικής προσέγγισης βασισμένης στις ανάγκες της εποχής μας.

Η κατάσταση στη Θεσσαλονίκη.

Είναι αδύνατο να προσδιοριστεί με ακρίβεια ο αριθμός των αστέγων στη Θεσσαλονίκη, όπως και σε οποιαδήποτε πόλη, επειδή αυτός αυξομειώνεται ανάλογα με τις περιστάσεις. Μια προσπάθεια για καταγραφή τους γίνεται από την ομάδα «Streetwork” της ΑΡΣΙΣ – Κοινωνική Οργάνωση Υποστήριξης Νέων, σε συνεργασία με τον Δήμο Θεσσαλονίκης. Όπως αναφέρει η εφημερίδα Μακεδονία, από τον Ιούλιο του 2017 μέχρι τις αρχές του 2019, η ομάδα εντόπισε συνολικά 452 ανθρώπους, από τους οποίους οι 386 ήταν άντρες και οι 66 γυναίκες. Από αυτούς, οι 296 ήταν ελληνικής καταγωγής ενώ οι υπόλοιποι δήλωσαν βουλγαρικής, αλβανικής, συριακής, ρωσικής, ιρακινής, πακιστανικής, νιγηριανής ή άλλης καταγωγής . Οι περισσότεροι ήταν μεταξύ 51 και 65 ετών1.

Η ομάδα των Streetworkers πραγματοποιεί καθημερινές εξορμήσεις. Το πρόγραμμά τους υλοποιείται σε συνεργασία με τον Δήμο Θεσσαλονίκης στο πλαίσιο της δωρεάς 10.000.000 ευρώ από το Κοινωφελές Ίδρυμα “Σταύρος Νιάρχος”. Στην πόλη λειτουργεί επίσης Υπνωτήριο Αστέγων και το Ανοιχτό Κέντρο Ημέρας Αστέγων του Δήμου Θεσσαλονίκης, το οποίο παρέχει πρωτοβάθμιες υπηρεσίες υγείας. Επίσης δύο ΚΑΠΗ καλύπτουν παρόμοιες ανάγκες, συνήθως τους χειμερινούς μήνες.

Άξια αναφοράς είναι φυσικά και η “Σχεδία” – το περιοδικό δρόμου που συμβάλλει δυναμικά στην επίλυση του προβλήματος των αστέγων. Από την έναρξη κυκλοφορίας του περιοδικού μέχρι σήμερα, βοηθήθηκαν αρκετοί άστεγοι χάρη στις πωλήσεις της και επέστρεψαν στην αγορά εργασίας. Άλλη μια πρωτοβουλια της “Σχεδίας” είναι το σήμα “Ένας καφές σε περιμένει”, σε ένα αρκετά μεγάλο δίκτυο καταστημάτων στην πόλη. Με αυτήν την πρωτοβουλία, ο καθένας μπορεί να πληρώσει έναν παραπάνω καφέ η σνακ, και κάποιος συμπολίτης μπορεί να πιει τον καφέ του χωρίς καμία οικονομική επιβάρυνση.

Μερικές ιδέες από άλλα μέρη

Αθήνα

Στην Αθήνα, τον Φεβρουάριο του 2020, το Κέντρο Υποδοχής και Αλληλεγγύης του Δήμου Αθηναίων (ΚΥΑΔΑ) είχε ήδη εντάξει στην αγορά εργασίας 22 άτομα, με σχεδιασμό να αυξηθούν σε περίπου 70. Όπως αναφέρει ρεπορτάζ της εφημερίδας Καθημερινή, ο φορέας εστιάζει πρώτα στην στέγαση του ανθρώπου. Αφού καταφέρει ο άστεγος να ισορροπήσει, εντάσσεται στη συνέχεια στο πρόγραμμα “Στέγαση και Εργασία” του Εθνικού Ινστιτούτου Εργασίας και Ανθρώπινου Δυναμικού. Αυτό του παρέχει κατοικία για 16 μήνες, ενώ χρηματοδοτεί 100% έναν εργοδότη προκειμένου να του προσφέρει εργασία για 12 μήνες. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου στηρίζεται πάλι από ειδικούς, ώστε να προσαρμοστεί ομαλά στις νέες συνθήκες2.

Αγία Πετρούπολη

Ένα παράδειγμα προερχόμενο από την Ρωσία συνιστά η δράση της ΜΚΟ “Nochlezhka”. Από το 1990, κατάφερε να δημιουργήσει μια αυτοκρατορία φιλανθρωπικής φύσεως και να βοηθήσει χιλιάδες ανθρώπους. Σύμφωνα με τα στατιστικά του οργανισμού, μόνο το 2018 βοηθήθηκαν πάνω από 9.000 άστεγοι στην Αγία Πετρούπολη. Στα πρώτα τους βήματα, σημαντικό ρόλο έπαιξαν και οι λεγόμενες εκστρατείες συνηγορίας (advocacy campaigns) ώστε να προβληθούν ευρέως το θέμα της αστεγίας και οι λόγοι που οι άνθρωποι καταλήγουν στον δρόμο. Κάπως έτσι δημιούργησε σταδιακά ένα υψηλό προφίλ. Κατάφερε να προσεγγίσει δωρεές όχι μόνο από ιδιώτες φιλανθρωπιστές, αλλά και από μεγάλες εταιρείες όπως η αλυσίδα ξενοδοχείων Hilton και τα εστιατόρια New Holland Island.

Ο οργανισμός δημιούργησε υποδομές και το κατάλληλο προσωπικό. Όταν κάποιος άστεγος φτάνει σε μια απο τις δομές του οργανισμού, το πρώτο πράγμα που συμβαίνει είναι να επισκεφθεί αμέσως έναν γιατρό και έπειτα έναν κοινωνικό λειτουργό. Στην πορεία, κοινωνικοί λειτουργοί, δικηγόροι (στην περίπτωση που δεν υπάρχουν χαρτιά) και λοιπό προσωπικό φροντίζουν να ενταχθεί το άτομο σε μια πιο προγραμματισμένη καθημερινότητα με ένα εξατομικευμένο πρόγραμμα μετάβασης στην κανονικότητα.

Μερικά από τα πιο επιτυχημένα πρότζεκτ του οργανισμού είναι νυχτερινό λεωφορείο που παρέχει φαγητό, φάρμακα και κοινωνική βοήθεια, θερμαινόμενες σκηνές κατά την διάρκεια των χειμερινών μηνών, στέγη για 40 άτομα με μπάνιο και πλυντήριο, παροχή νομικής και κοινωνικής υποστήριξης, πλυσταριά που οι άστεγοι μπορούν να χρησιμοποιούν χωρίς χρέωση, σημεία όπου οι άστεγοι μπορούν να προμηθευτούν ρούχα, παπούτσια και είδη υγιεινής, εκστρατείες ενημέρωσης και προγράμματα για εθελοντές3.

Φινλανδία και Τσεχία: Η διαφορετική φιλοσοφία τού “Στέγη Πρώτα”

Διάφορες πόλεις της Φινλανδίας ακολούθησαν την αντίστροφη τακτική: αντί να υποχρεώσουν τους αστέγους να περάσουν μέσα από διαδοχικά στάδια και να επιλύσουν βασικά προβλήματα, προτού αποκτήσουν στέγη, τούς διέθεσαν πρώτα μόνιμη στέγη ως αναγκαία συνθήκη για να ξεπεράσουν και τα υπόλοιπα αδιέξοδά. Η αλλαγή αυτή βασίστηκε στη διαπίστωση ότι η προσωρινή φιλοξενία σε ξενώνες δεν προσφέρει μια μακροχρόνια λύση, καθώς πολλοί φιλοξενούμενοι επιστρέφουν αργά ή γρήγορα στο δρόμο.

Το Y-Foundation, μια οργάνωση που χρηματοδοτήθηκε από πολλούς δήμους, την εκκλησία, τον Ερυθρό Σταυρό και άλλους φορείς, αγόρασε 17 χιλιάδες διαμερίσματα σε 50 πόλεις και τα διέθεσε με πολύ χαμηλό ενοίκιο σε όσους ξέμειναν στον δρόμο ή κινδύνευαν να καταλήξουν εκεί. Ως αποτέλεσμα, η Φινλανδία είναι η μόνη χώρα στην Ευρώπη όπου ο αριθμός των αστέγων έχει μειωθεί τα τελευταία χρόνια, και μάλιστα δραματικά4.

Η Τσεχία, όπως και η Φινλανδία, ακολούθησε την ίδια τακτική, δηλαδή τη “Στέγαση Πρώτα” (Housing First). Το Μπρνο (πληθυσμός 380.000) έγινε η πρώτη τσεχική πόλη που πειραματίστηκε με το συγκεκριμένο πρόγραμμα, ενώ κατέχει και ελέγχει την πρόσβαση σε 29.000 διαμερίσματα. Πριν από την έναρξη της δοκιμαστικής εκτέλεσης του προγράμματος Housing First (2016), δημιουργήθηκε ένα μητρώο άστεγων οικογενειών που εντόπισε 421 οικογένειες. Μεταξύ Σεπτεμβρίου 2016 και Ιουνίου 2017, 50 από αυτές εντάχθηκαν τυχαία στο Housing First, μέσω λαχειοφόρου αγοράς που διοργανώθηκε από το Δημοτικό Συμβούλιο Υγείας και Κοινωνικών Υποθέσεων.

Ένα χρόνο μετά την έναρξη του προγράμματος, το 96% των οικογενειών ζούσαν ακόμη στα σπίτια που τους είχαν δοθεί. Το Housing First δεν βελτίωσε μόνο τις συνθήκες στέγασης, αλλά είχε επίσης θετική επίδραση στην υγεία και την ευεξία. Τα επίπεδα στρες ήταν σημαντικά χαμηλότερα στους συμμετέχοντες – ειδικά οι μητέρες είχαν 4,5 φορές λιγότερες πιθανότητες να αποκτήσουν υψηλά επίπεδα ψυχολογικής δυσφορίας, από άστεγες μητέρες που δεν είχαν ενταχθεί στο πρόγραμμα. Τα παιδιά πέρασαν περισσότερο χρόνο με τις οικογένειές τους και ήταν πιο πιθανό να είναι χαρούμενα στο σχολείο.

Το πρόγραμμα έχει επίσης στοιχεία οικονομικής βιωσιμότητας. Η ανάλυση κόστους – οφέλους έδειξε ότι το πρόγραμμα “Στέγαση Πρώτα” θα μπορούσε να εξοικονομήσει δημόσιους πόρους: εκτιμήθηκε συγκεκριμένα ότι 106 επισκέψεις σε αίθουσες έκτακτης ανάγκης, 51 κλήσεις έκτακτης ανάγκης και 39 περιπτώσεις νοσηλείας απετράπησαν λόγω αυτής της παρέμβασης5.

Χάραξη μιας νέας πολιτικής για τη Θεσσαλονίκη και τις άλλες ελληνικές πόλεις

Για τη Θεσσαλονίκη, όπως και τις άλλες ελληνικές πόλεις, θα μπορούσαμε να προτείνουμε μια μίξη των παραπάνω πολιτικών. Πρωταρχικό ζητούμενο είναι η διάθεση οικονομικών πόρων. Θα χρειαστεί να δημιουργηθεί ένα κοινό ταμείο και πρόγραμμα από όλους τους Δήμους της περιοχής, καθώς οι άστεγοι ή οι υποψήφιοι άστεγοι διαβιούν στα όρια όλων αυτών. Στο ταμείο αυτό θα μπορούσαν να συνεισφέρουν ιδρύματα όπως αυτού του Νιάρχου, πόροι από κοινοτικά ταμεία, η Εκκλησία, ο Ερυθρός Σταυρός, επιχειρήσεις της πόλης, τα κρατικά κονδύλια και δωρεές του κοινού.

Ένας κοινός φορέας, ας τον ονομάσουμε “Στέγη της Θεσσαλονίκης”, θα μπορούσε να αναλάβει όλα τα προγράμματα, χρηματοδοτούμενος από αυτό το ταμείο και υπό την επιτροπεία όλων των Δήμων.

Ως αρχή, θα φρόντιζε να συνεχίσει όλα τα προγράμματα που τρέχουν αυτή τη στιγμή στη Θεσσαλονίκη, όπως τα περιγράψαμε παραπάνω.

Στη συνέχεια, και ακολουθώντας το παράδειγμα της Αθήνας, θα μπορούσε να στήσει περαιτέρω ένα πιο εκτεταμένο πρόγραμμα εύρεσης εργασίας και εκπαίδευσης των αστέγων. Θα μπορούσε να βοηθήσει τους υποψήφιους εργοδότες των άστεγων με κάλυψη των ασφαλιστικών εισφορών και μέρος του μισθού για τον πρώτο χρόνο. Με έναν χονδρικό υπολογισμό, θα μπορούσε για παράδειγμα να καλύψει, με 900 χιλιάδες ευρώ τον χρόνο, μηνιαίες εισφορές ή μισθούς ύψους 500 ευρώ για 150 άστεγους. Επιπλέον, θα μπορούσαν οι ίδιοι οι Δήμοι να απασχολήσουν απευθείας μερικούς άστεγους σε δημοτικές εργασίες, σύμφωνα με τις οικονομικές τους δυνατότητες και τις ανάγκες τους σε θέσεις ανειδίκευτων εργατών.

Η “Στέγη της Θεσσαλονίκης” θα μπορούσε παράλληλα να λειτουργήσει ξενώνες με επιπλέον κλίνες και καθημερινή φροντίδα και σίτιση σε περισσότερα σημεία της πόλης – όλα αυτά, πέρα από τα υπνωτήρια και τα ΚΑΠΗ που αναφέραμε παραπάνω.

Ιδιαίτερα ελκυστικό φαίνεται και το μοντέλο της Φινλανδίας και της Τσεχίας, όπου οι Δήμοι παρέχουν απευθείας ενοικιαζόμενες κατοικίες. Η “Στέγη της Θεσσαλονίκης” θα μπορούσε να αρχίσει να αγοράζει σταδιακά μικρά διαμερίσματα ή στούντιο προκειμένου να τα διαθέσει σε αστέγους με συμβολικό ενοίκιο. Για παράδειγμα, μέσα σε ένα διάστημα πέντε ετών θα μπορούσε να αγοράσει 50 μικρά διαμερίσματα προς – ας πούμε – 70 χιλιάδες ευρώ το ένα. Έτσι, με ένα συνολικό κονδύλι 3,5 εκατομμυρίων, θα μπορούσε να φτιάξει ένα “στεγαστικό στοκ” που θα προσφέρει μια εναλλακτική διέξοδο στο θέμα των αστέγων. Η προσωπική στέγη, αντί για τον ξενώνα, παρέχει μια αυξημένη αίσθηση ασφάλειας, καλύτερη υγεία και δυνατότητα προσωπικής ανασυγκρότησης στον άνθρωπο. Αν συνδυαστεί με άλλους ευτυχείς παράγοντες, όπως εύρεση εργασίας, εκπαίδευσης ή προσωπικού συντρόφου, θα μπορούσε να τον αποσύρει οριστικά από τους δρόμους. Αυτό είναι προτιμότερο από την προσωρινή φιλοξενία.

Τέλος, μια ιδιαίτερη κατηγορία αστέγων αποτελούν οι μετανάστες – πρόσφυγες. Αυτοί βρίσκονται σε πολύ δυσχερέστερη θέση, καθώς συχνά δεν έχουν χαρτιά, ταυτότητα, στοιχειώδεις γνώσεις της γλώσσας και του περιβάλλοντός τους, και διαβιούν στην πόλη σαν περιπλανώμενα φαντάσματα, έρμαια του καθενός. Η “Στέγη της Θεσσαλονίκης” θα μπορούσε να τους περιθάλπει με πιο οργανωμένο τρόπο. Εκεί θα χρειαστούν ειδικά εκπαιδευμένοι διερμηνείς, σύνδεσμοι με τις πρεσβείες των χωρών προέλευσής τους, όπως και συνδρομή των ομοεθνών τους που τα κατάφεραν καλύτερα στη νέα τους ζωή.

Καμία από τις δράσεις που αναφέραμε δεν μπορεί να αποδώσει πλήρως από μόνη της. Μάλλον θα χρειαστεί ένα μίγμα από όλα τα παραπάνω μοντέλα, αλλά κυρίως θα χρειαστούν πολιτική βούληση, συντονισμός όλων των φορέων και κοινωνικών εταίρων και φυσικά η επένδυση ουσιαστικών πόρων. Στην περίοδο του “Μένουμε σπίτι”, συνειδητοποιούμε ότι για κάποιους δεν είναι εφικτό. Μπορεί να γίνει όμως.

Γιάννης Καραμήτσιος Alliance 4 Europe Θεσσαλονίκη / Βρυξέλλες

Βασιλική Παναγιωτοπούλου Πρώην Γενική Γραμματέας Volt Europe

1 Ρεπορτάζ εφημερίδας Μακεδονία, https://www.makthes.gr/oi-astegoi-tis-thessalonikis-213915. Δείτε επίσης την ιστοσελίδα της ομάδας: http://www.arsis.gr/drasis-ke-ipiresies/drasi-gia-tous-astegous-ke-to-dikeoma-sti-stegi/streetwork/

2 Καθημερινή, https://www.kathimerini.gr/1065051/gallery/epikairothta/ellada/e3odos-sth-zwh-me-dwrean-stegh-ameivomenh-ergasia?fbclid=IwAR3MO6MxUi1mTaM9oMzOSvX3v7MHtAfsipySBZXPXYoLmmOqXdL1fqQ4-ew

3 https://www.themoscowtimes.com/2019/11/14/st-petersburg-tackles-a-homeless-problem-moscow-wont-address-a68162

4 https://ysaatio.fi/en/y-foundation

5 https://idealism101.com/putting-an-end-to-family-homelessness-in-the-czech-republic/