Αύριο, μια άλλη πόλη;

Της Τζένης Παυλίδου

Εδώ και καιρό η Θεσσαλονίκη µοιάζει να στροβιλίζεται στη δίνη ενός εκσυγχρονιστικού τυφώνα που ξεκινάει από τη σήραγγα του µετρό (που τελειωμό δεν έχει) και φτάνει έως την δημιουργία υπέργειου τελεφερίκ από την Έκθεση έως το Σέιχ Σου, της επαναφοράς του τραμ και της θαλάσσιας συγκοινωνίας. Πότε επιτέλους θα είναι έτοιμη να κατακτήσει τον τίτλο της σύγχρονης ευρωπαϊκής µητρόπολης, άγνωστο ακόμη. Στο µεταξύ, τα στοιχήµατα πέφτουν βροχή. Παραµύθι µε ευτυχισµένο τέλος, όνειρα αρχιτεκτονικής νυκτός ή υπερπαραγωγή – φούσκα που θα σκάσει σαν βόµβα στα θολά νερά του Θερµαϊκού; Το ψάχνουµε.

ΧΡOΝΙΑ ΤΩΡΑ η «νύφη του Θερµαϊκού» προσπαθεί µάταια να βρει το σύγχρονο πολεοδοµικό και αρχιτεκτονικό της στίγµα. Περιφέρει από συρτάρι σε συρτάρι σενάρια αστικού σχεδιασµού και αρχιτεκτονικές µελέτες, συλλέγει µοντέλα πρότυπης αστικής ανάπτυξης (από τη Βαρκελώνη και τη Βαλένθια έως τη Λυών και το ∆ουβλίνο), ενίοτε απευθύνεται στο παγκόσµιο αρχιτεκτονικό starsystem για να δώσει λύσεις στα σχεδιαστικά της προβλήµατα και µετά, σιωπή. Από τους φιλόδοξους διεθνείς αρχιτεκτονικούς διαγωνισµούς ιδεών που προώθησε ο Οργανισµός Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης ’97 –«Ανασχεδιασµός του Μνηµειακού Άξονα της Αριστοτέλους», «Το Πράσινο Τόξο των ∆υτικών Συνοικιών της Θεσσαλονίκης», «Ανάπλαση του Παραλιακού Μετώπου» από οκτώ σηµαντικούς Ευρωπαίους αρχιτέκτονες, όπως ο Αλβάρο Σίζα, ο Μάριο Μπότα και ο Ρεµ Κούλχαας, «∆ηµιουργία θαλάσσιας αστικής συγκοινωνίας»– έως τα µυστικά σχέδια για την αξιοποίηση του τοπίου της ∆.Ε.Θ. και της γύρω περιοχής δια χειρός Καλατράβα, η νέα της εικόνα παραµένει ένα ζητούµενο στη σφαίρα της επιστηµονικής φαντασίας.

Στο µεταξύ, κάπου ανάµεσα στο φαντασιακό κλώνο της Βαρκελώνης και το «Σιάτλ των Βαλκανίων» (τίτλος που τόσο γενναιόδωρα απέδωσε στην πόλη παλιότερο δηµοσίευµα των «New York Times») αναδύεται η πραγµατική εικόνα της Θεσσαλονίκης: µια άναρχα δοµηµένη τσιµεντούπολη που αποστρέφεται µετά βδελυγµίας το πράσινο, λεηλατεί ασύστολα το δηµόσιο χώρο, θάβει την αρχιτεκτονική της κληρονοµιά µέσα σ’ ένα πολτό κακόγουστων κτισµάτων και στέφεται καθηµερινά πρωταθλήτρια Ευρώπης στην ατµοσφαιρική ρύπανση. Για πόσο ακόµη;

Και ο ήλιος ανατέλλει

Αν όλα πάνε καλά, σε λίγα χρόνια όσοι αγαπούν τις καθηµερινές ιστορίες αστικής ευτυχίας δεν θα µετακοµίζουν στο Μόναχο, τη Βιέννη ή την Κοπεγχάγη, αλλά στη Θεσσαλονίκη του µέλλοντος. Μια πόλη ανοιχτή, λειτουργική και ελκυστική για τους κατοίκους της, ενεργειακά βιώσιµη, µε ανθρώπινο και φιλικό δηµόσιο χώρο, σεβασµό για το περιβάλλον και υψηλή ποιότητα ζωής. Ένα µεγαλοαστικό κέντρο που θα αποτελεί πόλο έλξης για τους τουρίστες και µαγνήτης για τη διεθνή βιοµηχανία της γνώσης, της επιστήµης και του εµπορίου. Silicon Valley και Disneyland µαζί, της Βαλκανικής ενδοχώρας, της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, της Μεσογείου. Αισιοδοξείτε!

Βόλτα στο µέλλον

Βρισκόµαστε στο 2025. Η πόλη βλέπει το νέο συγκοινωνιακό της χάρτη να ξεδιπλώνεται εντός κι εκτός µητροπολιτικής ζώνης. Η πρώτη γραµµή του µετρό, από το Σιδηροδροµικό Σταθµό έως τη Νέα Ελβετία, τίθεται σε λειτουργία, ενώ οι µετροπόντικες έχουν αναχωρήσει ήδη για Σταυρούπολη, ενώ η Καλαμαριά έχει ήδη μπει σε λειτουργία. Ο προαστιακός από τη Σίνδο έως το Αεροδρόµιο είναι γεγονός. Όταν µεγαλώσει, τα όρια της πόλης θα επεκτείνονται έως τη Βέροια, τις Σέρρες και τα Μουδανιά. Ένα τραίνο ταχείας κυκλοφορίας του ΟΣΕ φέρνει τη Λάρισα µια ανάσα δρόµο από τη Θεσσαλονίκη. Η εξωτερική περιφερειακή οδός προχωρά µε γοργούς ρυθµούς, προβλέποντας τη σύνδεσή της από το Αγγελοχώρι µε το Καλοχώρι µέσω υπερθαλάσσιας αερογέφυρας µήκους 6 χλµ.

Στο αεροδρόµιο, η επέκταση του αεροδιαδρόµου 10-28 µέσα στο Θερµαϊκό προσγειώνει στην πίστα του τις πρώτες υπερατλαντικές πτήσεις, ενώ ξεκινά η επεξεργασία σχεδίων για την κατασκευή µελλοντικού αεροδροµίου στη δυτική πλευρά, απαραίτητη προϋπόθεση αν θέλουµε να πάρουµε τους Ολυµπιακούς Αγώνες του 2024 – 2036. Σε συνδιασμό με τις αλλαγές που θα κάνει η Fraport στο αεροδρόμιο η δυναμική του θα αλλάξει τα επόμενα χρόνια.

 Στο επίγειο αστικό ταρτάν, το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στην ανάπλαση του παραλιακού µετώπου σε ζώνη πολιτισµού και αναψυχής.

Η πεζοδρόµηση της Λ. Νίκης, η αναπλασµένη πλατεία του Λευκού Πύργου, οι 14 θεµατικοί κήποι της Νέας Παραλίας και το νέο Μέγαρο Μουσικής δια χειρός Αράτα Ισοζάκι (το πρώτο δηµόσιο κτίριο της πόλης µε διεθνή αρχιτεκτονική υπογραφή) υπόσχονται ένα συναρπαστικό παιχνίδι των µατιών και των αισθήσεων. Στο µαγευτικό σκηνικό µπορεί να προσθέσει κανείς και την κατασκευή 2 µαρίνων στο ύψος του λιµανιού και του Ποσειδωνίου.

Επόµενη στάση, η ανατολική και δυτική πύλη του δήµου. Στην πρώτη, οι περιοχές των Κεραµείων «Αλλατίνη» και της Νέας Ελβετίας έχουν µεταµορφωθεί σε ένα πάρκο υπερτοπικής σηµασίας 100 στρεµµάτων, µε αθλητικό πυρήνα που έχει αλλάξει άρδην τη σηµερινή εικόνα εγκατάλειψης. Στην άλλη άκρη της πόλης, η ριζική αναδιοργάνωση της περιοχής των Λαχανόκηπων έχει οδηγήσει στην µετεξέλιξή τους σε σύγχρονο εκθεσιακό κέντρο – ζώνη υψηλής τεχνολογίας – πάρκο, που θα είναι σε θέση να προωθήσει το σενάριο µετεγκατάστασης της ∆.Ε.Θ. εκτός κέντρου.

Ένας τεράστιος πράσινος περίπατος περιµένει τον επισκέπτη και στην ιστορική περιοχή των κοιµητηρίων Ευαγγελίστριας µε όλες τις διατηρητέες εκτάσεις της να έχουν µετατραπεί σε µνηµειακά πάρκα. Το πιο φιλόδοξο πρότζεκτ φυσικά παραµένει η ανάδειξη της ιστορικής φυσιογνωµίας του ιστορικού και εµπορικού κέντρου της πόλης, µέσα από το τρίπτυχο: ανάπλαση της πλατείας Αριστοτέλους, δηµιουργία αρχαιολογικών περιπάτων και Μητροπολιτικού Άλσους, που θα εξασφαλίσει τη διείσδυση περίπου 1000 στρεµµάτων δάσους µε την ενοποίηση του Κέδρινου Λόφου, του Ζωολογικού Κήπου, της Πανεπιστηµιούπολης, των ανοικτών χώρων του Γ’ Σώµατος Στρατού, του πεδίου του Άρεως, της ∆ΕΘ, του πάρκου της ΧΑΝΘ και του Λευκού Πύργου (αυτό που η µελέτη του Καλατράβα είχε σχηµατοποιήσει ως µια πράσινη ανοικτή παλάµη που κατεβαίνει από το Σέιχ Σου στο Λευκό Πύργο και φωτίζεται από ένα φάρο – τοπόσηµο 160 µέτρων στο κέντρο του Θερµαϊκού).

Οι αφίξεις της τελευταίας τετραετίας

Περιµένοντας λοιπόν µε δέος να ξετυλιχθεί µπροστά µας η Θεσσαλονίκη του 21ου αιώνα, τα πρώτα δείγµατα γραφής της νέας εποχής είναι ήδη εδώ. Έχουν αποδοθεί στον αστικό ιστό της πόλης το νέο ∆ηµαρχείο, η αναπλασµένη πλατεία του Λευκού Πύργου, ο περιβάλλων χώρος της Ροτόντας, το διατηρητέο της Αναγεννήσεως (με αρκετές εκκρεμότητες) και τα πέντε πρώτα θεµατικά πάρκα της νέας παραλίας, από το Μέγαρο Μουσικής έως τον Όµιλο Φίλων Θαλάσσης (μέχρι τον Φεβρουάριο και τα υπόλοιπα 8), ενώ η ολοκληρωμένη παραθαλάσσια διαδρομή θα παραδοθεί στους πολίτες την 1η Δεκέμβρη. Το έργο ωστόσο που είχε προκαλέσει τη µεγαλύτερη πολεµική και µόνο µε την αποκάλυψή του κελύφους του, ήταν το νέο ∆ηµαρχείο. Κανένας δεν φαινόταν διατεθειµένος να του συγχωρέσει το γεγονός ότι µε τον όγκο του κρύβει το πανθοµολογούµενο αριστούργηµα του Βυζαντινού Μουσείου, φορτώνοντάς το µε ειρωνικούς τίτλους όπως «βαβυλωνιακό κτίσµα» ή το «Καλλιµάρµαρο». Ρωτήσαµε πριν 5 χρόνια τον αρχιτέκτονα και προϊστάµενο της ∆ιεύθυνσης Αρχιτεκτονικών Μελετών του ∆ήµου Θεσσαλονίκης, κ. Κωνσταντίνο Μπελιµπασάκη, πώς αξιολογεί τις αντιδράσεις πολιτών αλλά και ειδικών για την λύση που προωθήθηκε σχετικά µε το συγκεκριµένο έργο. «Και τα δύο κτίρια αναδεικνύονται προς την πόλη από τουλάχιστον τρεις διαφορετικές ανοιχτές θέες, µε κέντρο αναφοράς την περιοχή της κύριας προσπέλασης καθενός από αυτά. Κατά τα άλλα, νοµίζουµε ότι κανένα κτίριο δεν θα µπορούσε να διεκδικήσει υποχρεωτικά το απόλυτο δικαίωµα της πλήρους «κατόπτευσης» της πόλης από όλες και προς όλες τις πλευρές της. Άλλωστε, κάτι τέτοιο δεν θα το απαιτούσε – πιστεύουµε – και κανείς λογικός αρχιτέκτων για το έργο του”.

«Υπήρξε σίγουρα το πιο αντι-αγαπηµένο κτίσµα της στιγµής» θα πει ο Λόης Παπαδόπουλος, καθηγητής αρχιτεκτονικής του Α.Π.Θ. συνοψίζοντας την άποψή του για το έργο σε τρεις φράσεις: «XL προπέτεια, γεωµετρική αδολεσχία, πολεοδοµική ανοησία», ενώ προτιµά να µιλήσει για την πλατεία του Λευκού Πύργου της Κατερίνας Τσιγαρίδα που επίσης είχε δεχτεί δριμύτατη κριτική: «Πρόκειται για σοφή µελέτη. Η γενναιότητα αυτού του σχεδιαστικού διαβήµατος, όχι µόνο στην προµελέτη αλλά και στο πρώτο στάδιο της εφαρµογής του, κατάφερε να απαλλάξει το τοπίο από φλύαρες χαράξεις και γειτνιάσεις παρτεριών. Οι µεγάλες ευκρινείς χαράξεις, οι ανεπαίσθητες διαφορές στάθµης, οι εναλλαγές υφής ανάµεσα στα υλικά επίστρωσης, όπως µια ολόκληρη σειρά από ευφυή συνθετικά στρατηγήµατα, πέτυχαν, σε µια περιοχή κατ’εξοχήν πολυσύχναστη, την ανάκτηση της αίσθησης του κενού και την ανάδειξη του Πύργου. Ωστόσο η πεσσοστοιχία που, λόγω προοπτικής προσλαµβάνεται ως κατακόρυφο επίπεδο, εν τέλει ως τείχος, διαιρεί τη γραµµή του ορίζοντα και κερµατίζει το τοπίο. Γιατί µια τόσο προωθηµένη µελέτη να µη βρει την ψυχραιµία των αναγκαίων προσαρµογών σε αρχιτεκτονικά προτάγµατα, που στο κάτω – κάτω είναι εσωτερικά στις δικές της κεντρικές συνθετικές αρχές;».

CSI: δηµόσιος χώρος

Η συζήτηση για την αρχιτεκτονική και την πόλη µόλις έχει αρχίσει. Και όλοι συµφωνούν πως το πιο κρίσιµο µέγεθος σε αυτή τη νέα ευκαιρία που µπορεί να έχει η Θεσσαλονίκη για να αλλάξει το τοπίο της είναι η διαχείριση του δηµόσιου χώρου της. «Παρακολουθούµε αµήχανοι να καταλαµβάνονται και να αξιοποιούνται οι τελευταίοι ανοιχτοί χώροι της πόλης όταν ακόµα και στα Τίρανα ο δήµαρχος κατεδαφίζει αυθαίρετα δοµηµένους χώρους για να τους κάνει πάρκα. ∆εν έχουµε καταλάβει ακόµα πως το πράσινο είναι η νέα οικονοµία» σηµειώνει ο αρχιτέκτων τοπίου και αναπλ. ∆ιευθυντής του ∆ιατµηµατικού Προγράµµατος Μεταπτυχιακών Σπουδών Αρχιτεκτονικής Τοπίου του ΑΠΘ, κ. Γιάννης Τσαλικίδης. Ακούγεται θυµωµένος, καθώς µιλάει για τη συστηµατική αγνόηση των ζητηµάτων του δηµόσιου χώρου και του πρασίνου από τη δηµοτική αρχή, την υποκριτική συµπεριφορά και το φαρισαϊσµό που περισσεύουν, την έλλειψη παιδείας για το περιβάλλον. Ενδεικτικό παράδειγµα, η χωροθέτηση των στάσεων του µετρό σε σηµεία όπου υπάρχουν µικρά παρκάκια.

Για µια σπουδαία πόλη

«Οι σπουδαίες πόλεις εκφράζουν µια αίσθηση γενναιοδωρίας, το πνεύµα του να δίνεις κάτι πίσω, ένα άγγιγµα δηµιουργικότητας και καλλιτεχνικής ελευθερίας και µερικά πράγµατα που δεν βγάζουν κανένα οικονοµικό νόηµα. Αυτοί οι τόποι δεν συλλαµβάνονται µερικώς ως µια σειρά δρόµων που προσχωρούν σε µια συλλογή από µέτρια κτίρια» έγραφε, σε ένα πρόσφατο εξαιρετικό αφιέρωµα του περιοδικού Monocle στις πιο βιώσιµες πόλεις του πλανήτη, ο Βρετανός κοινωνιολόγος, γκουρού της έρευνας των πόλεων και πατέρας του κινήµατος της «∆ηµιουργικής Πόλης» στις αρχές του ‘90, Ρίτσαρντ Λόντρι. Κάπως έτσι εξελίχθηκε η Βαρκελώνη σε αυτό που σήµερα ζηλεύουµε και θέλουµε διακαώς να µοιάσουµε. Κάπως έτσι, το µικρό Αµβούργο αρχίζει να κλέβει την παράσταση από το Βερολίνο. Ας το προσπαθήσουµε. Όχι για κανέναν άλλο λόγο, αλλά για να απαλλαγούµε επιτέλους από το σύνδροµό της.