Δεν υπάρχει μεγαλύτερη ύβρις από την απαγόρευση του θρήνου

«Πώς πέρασε ο χρόνος έτσι;» συνηθίζουμε να αναρωτιόμαστε όταν κάποιος αποβιώνει και το πέρασμα του χρόνου μετράει αρκετούς πλέον ημερολογιακούς μήνες.

Με το πέρας των δώδεκα μηνών ξεκινάει για τους συγγενείς η περίοδος όπου όλα συμβαίνουν για δεύτερη φορά χωρίς την παρουσία του αγαπημένου τους προσώπου.

Ο χρόνος φαίνεται να μαλακώνει αργά και σταδιακά την οξύτητα του πόνου. Το πένθος δεν φεύγει ποτέ δια παντός, βρίσκεται εκεί παρόν και μετατρέπεται σε νέα και άγνωστα ενδεχόμενα. Σαν κοινωνία έχουμε εφεύρει εργαλεία που κάνουν τη μνήμη να διατηρείται και ανατρέχοντας σ΄αυτά είμαστε ικανοί να επαναφέρουμε στο φαντασιακό μας στιγμιότυπα με τα αγαπημένα μας πρόσωπα.

Ένα από αυτά είναι η φωτογραφία ή το βίντεο όπου η οπτικοποίηση της μνήμης ενισχύει ακόμα περισσότερο τον ανεξίτηλο χαρακτήρας της. Η δική μας όμως κοινωνική πραγματικότητα και εννοώ τη σύγχρονη ελληνική, φαίνεται να βρίσκεται για ακόμα μια φορά απέναντι στην έμφυτη τάση του ανθρώπου να θέλει να θυμάται.

Ενδεχομένως η απώλεια μνήμης ή η επιλεκτική μνήμη να λειτουργεί υποστηρικτικά σε ένα κρατικό μηχανισμό που συνηθίζει να «τα βάζει κάτω από το χαλάκι» ή πλέον και κάτω από το τσιμέντο.

Την περίοδο αυτή εμπλέκομαι στην ερευνητική ομάδα του πρότζεκτ 96% Land of Devastation σε δραματουργία και σκηνοθεσία του Πρόδρομου Τσινικόρη. Το θέμα του υβριδικού πρότζεκτ (lecture/performance) είναι τα εναπομείναντα θραύσματα της μνήμης του βίαιου εκτοπισμού της Εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης από τους Ναζί.

Το ερώτημα που κυριαρχεί στην ερευνητική διαδικασία είναι: Τι θυμάται η πόλη; Και διατυπωμένο διαφορετικά: Μήπως συμφέρει να μη θυμάται τελικά;

Ο χρόνος πέρασε και από το 1943 βρισκόμαστε στο 2023 με το τραγικό έγκλημα των Τεμπών να ισοπεδώνει οποιοδήποτε ίχνος κανονικότητας. Μια στιγμή χρειάζεται για να αλλάξει τoν κανονικό ρυθμό τόσων οικογενειών.

Η διεκδίκηση για δικαιοσύνη ξεκινά και ο δρόμος δεν φαίνεται να είναι στρωμένος με ροδοπέταλα. Αλλά ο κρατικός μηχανισμός δεν σταματά εκεί, επιδιώκει την εξάλειψη της μνήμης, στοχεύει στην αποκαθήλωση της εικόνας, επιστρατεύει κάθε μέσο για να απαίσθητικοποιήσει την παρουσία του παρελθόντος. Λειτουργεί σαν το απατημένο άτομο που με μανία θέλει να ξεριζώσει κάθε τι που του θυμίζει τα παλιά.

Το εθνικό φαντασιακό μετατρέπεται σε μια αποθήκη επιλεγμένων και παραποιημένων μνήμεων (πόσοι άραγε θεωρούν ακόμα ότι μας συνδέει κάτι ισχυρό με την αρχαία Ελλάδα;). Προτάσσει δε τη στοχευμένη λήθη και κατά συνέπεια η λίστα των λησμονημένων συνεχώς και μεγαλώνει.

Έτσι λοιπόν, ο ερευνητής βρίσκει κυριολεκτικά διάσπαρτα μέσα στην πόλη της Θεσσαλονίκης τα θραύσματα μνήμης των Εβραίων. Η διάχυση των μαρμάρων του εβραϊκού νεκροταφείου (νυν Α.Π.Θ.) σε όλη την πόλη ήταν ένας τρόπος να σβηστεί μια μελανή σελίδα της ιστορίας. Το τρανταχτό παράδειγμα της Παλαιστίνης επιβεβαιώνει την ομοιότητα της άλλης μεριάς του νομίσματος. Η παντοκρατορία του πολέμου για το κέρδος. Ενώ ένας άλλος τρόπος διαγραφής της μνήμης όπως φαίνεται, μπορεί να είναι τα πιεστικά νερού του Δήμου Αθηναίων που εξαφάνισαν τα γραμμένα ονόματα των θυμάτων ενός εγκλήματος.

Ο ένας χρόνος πέρασε και όλα θα γίνονται πλέον για δεύτερη φορά, ο πόνος όμως των συγγενών και φίλων δεν απαλύνεται. Αντίθετα, μεγαλώνει το αίσθημα της οργής και η αποτύπωσή του έστω και μέσω των ονομάτων προκαλεί φόβο και αμηχανία.

Δεν υπάρχει μεγαλύτερη ύβρις από την απαγόρευση του θρήνου. Οι αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ή οι γνωστές «μνήμες» των κινητών, μια σειρά φωτογραφιών που εμφανίζονται ανά διαστήματα, εκτός από στιγμιαία εκτόνωση, δεν καθιστούν κομμάτι της συλλογικής μνήμης, ενδεχομένως ούτε της ατομικής.

«Η κενή κλίνη είναι στρωμένη για τους αφανείς» αναγράφεται στο κεντρικό μας μνημείο και αποτελεί υποχρέωση του συλλογικού φαντασιακού να ορίζει από μόνο του -αυτόνομα- τους αφανείς του ήρωες.

Αντιθέτως, θα βρισκόμαστε διαρκώς σε μια κοινωνία που δεν μπορεί να θυμάται, σε μια κοινωνία που δεν μπορεί να οραματιστεί.

Ελλάδα 2024.

* To project 96% αποτελεί τμήμα του Ευρωπαϊκού θεατρικού και παιδαγωγικού προγράμματος “Landscapes of Devastation”. Ημερομηνία πρεμιέρας 21 Μαρτίου (για 10 παραστάσεις) στο Μικρό Θέατρο της Μονής Λαζαριστών.