Δημοτικές – πολιτειακές επιλογές για τα κτήρια πολιτισμικής κληρονομιάς

Λέξεις: Νίκος Χατζητρύφων / Εικόνες: Γιάννης Τριανταφυλλόπουλος

Το πρώτο ερώτημα είναι: πόσα, πού, και τι είδους είναι τα κτήρια πολιτισμικής κληρονομιάς; Υπάρχουν και ερείπια, θραύσματα; Σε τι κατάσταση βρίσκονται; Ποιανού ιδιοκτησία είναι; Ποιος είναι ο στενότερος και ευρύτερος περιβάλλων χώρος αυτών των κτηρίων; Ποιες είναι οι πνευματικές και υλικές ανάγκες του πληθυσμού; Ποιος είναι o ιδεολογικός προσανατολισμός των ηγετών της πόλης / πολιτείας;

Προφανώς, υπάρχουν περισσότερες εναλλακτικές προτάσεις για το τι θα μπορούσε να γίνει με αυτά τα κτήρια. Όμως, πριν επιλεχθεί η βέλτιστη πρόταση [από ποιον; πώς;], πρέπει να διατυπωθούν οι βασικές αρχές όσων γνωμοδοτούν και όσων κρίνουν:

Ποιων; των κατοίκων; των λίγων -έστω φωτισμένων Δημοτικών Συμβούλων; Μήπως του ενός –σοφού- δημάρχου; «Για εμάς χωρίς εμάς» ή με εμάς; Θα ξεκινήσουμε από τη βασική επιλογή, την ευζωία όλων των ανθρώπων, ως άτομα και ως κοινωνικές ομάδες, χωρίς εξαιρέσεις. 

Αλλά: τι σημαίνει ευζωία και με ποιες μεθόδους επιτυγχάνεται;  

• Θα εφαρμόσουμε την καταγραφή της Παγκόσμιας Επιτροπής για την Ανάπτυξη και το Περιβάλλον του ΟΗΕ του 1987 (Έκθεση Brubtlland), ότι είναι ευεργετικός ο έλεγχος και η δράση των ομάδων των κατοίκων, των μη κυβερνητικών οργανώσεων, των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων και των επιστημονικών φορέων; 
• Θα ταχθούμε υπέρ της χωρίς εξαιρέσεις εφαρμογής του «Χάρτη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων» της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2000); 
• Θα εφαρμόσουμε -έστω άτυπα σε δημοτικό επίπεδο- τη Σύμβαση του Faro (2005) της Ευρωπαϊκής Ένωσης (την οποία η Ελλάδα δεν υπογράφει) και η οποία αναφέρεται στη συμμετοχή των κατοίκων, με στόχο την προστασία και ανάδειξη της πολιτισμικής κληρονομιάς;
• Θα αποφασίσουμε ότι χρειαζόμαστε (όλοι οι κάτοικοι!) την ιστορία, επειδή διδασκόμαστε από αυτήν κι επειδή μας προσφέρει συναίσθημα – ενσυναίσθηση;

Ποιοτική ανάπτυξη της δράσης των Δήμων δεν μπορεί να γίνει χωρίς συμμετοχή των οργανώσεων και των κατοίκων της κοινωνίας – όχι μόνον των διοικήσεων, αλλά και των παρατάξεων. Συμμετοχή δημόσια, φανερή, με ισοτιμία στην έκφραση γνώμης και με ψήφο, όχι με προσχηματική ακρόαση της γνώμης τους (στη Θεσσαλονίκη ζήσαμε προσχηματικές ανοιχτές συζητήσεις κατοίκων).

Τα άτομα/οργανώσεις που γνωμοδοτούν και αποφασίζουν για το μέλλον των κτηρίων της πολιτισμικής κληρονομιάς πρέπει να αποδέχονται τις Βασικές Αρχές των επιμέρους σχετικών επιστημών. Ενδεικτικά: 

• Για την επέμβαση στα κτήρια: να επιλέγεται η προστασία των αυθεντικοτήτων, η βέλτιστη αντιστρεψιμότητα, η αντοχή στον χρόνο, η διατήρηση της μορφής και τεχνολογίας  κ.ά..
• Για  την επανάχρησή τους: να επιλέγονται νέες χρήσεις όμοιες-ισότιμες με τις αρχικές, διατήρηση του αρχικού συμβολισμού, ιδιαίτερα όταν αυτός είναι ισχυρός (δυστυχώς συχνότατα όποιο άτομο προφτάσει, χρησιμοποιεί το κτίσμα ως όμορφο χώρο για την οποιαδήποτε χρήση).
• Για τη χρηστικότητα: να επιλέγεται ήπια επέμβαση, για την επίτευξη του ελάχιστου αναγκαίου, αλλά και προσβασιμότητα, συσχέτιση με τις παροχές της περιοχής και αλληλοεξυπηρέτηση με αυτήν.
• Για τη βιωσιμότητα: να προτάσσεται η εξυπηρέτηση των αναγκών της κοινωνίας [ποιων συγκεκριμένα;], η σύνδεση με ομοειδή δίκτυα, να υλοποιείται έλεγχος της απόδοσης της νέας χρήσης και ενδεχομένως ανασχεδιασμός της.

Στη Θεσσαλονίκη, ενδεικτικά, ενδεχομένως: 

• τα Παλιά Σφαγεία θα μπορούσαν να είναι χώρος δραστηριοτήτων των φιλοζωϊκών σωματείων για την προώθηση της ευζωίας ζώων και ανθρώπων (χρήση παραπέμπουσα στην αρχική). 
• Τα βιομηχανικά κτήρια θα μπορούσαν να είναι χώροι επαγγελματικών δραστηριοτήτων με συνφιλοξενία μουσείου της βιοτεχνίας και της ζωής των ατόμων που δούλευαν σ’ αυτά (χρήση κατ’ αναλογία με την αρχική).
• Τα πέντε εναπομείναντα ανενεργά τζαμιά (Χαμζά μπέη, Φαριντέ χανουμ, Σκάλας, Μουσταφά Ζιχνί πασά, Γενί) θα μπορούσαν να χρησιμοποιούνται για μουσουλμανική προσευχή και για συναφείς-ισότιμες χρήσεις με την αρχική (συζητήσεις περί θρησκειών, αθεΐας κλπ), ειδικότερα το Τζαμί της Φαριντέ χανουμ για θέματα γυναικών.
• Τα παραδοσιακά λαϊκά σπίτια και αυτά του μεσοπολέμου μπορούν να εξακολουθούν να είναι ιδιωτικές κατοικίες ή γραφεία με ουσιαστικές φοροελαφρύνσεις με σκοπό τη διευκόλυνση της της αποκατάστασής τους, τα έστω λίγα σπίτια δημόσιας ιδιοκτησίας να δίδονται -ως κοινωνική πολιτική- για άτομα σε ένδεια. 
• Τα μεγαλοαστικά σπίτια να αποκτήσουν χρήσεις πολιτιστικής δραστηριότητας των συλλόγων που σήμερα δεν βρίσκουν στέγη για τις εκδηλώσεις ή για την έδρα τους, κ.ο.κ.

Ο ευρύτερος περιβάλλων χώρος αυτών των κτηρίων δεν μπορεί να υποκύπτει στον προσανατολισμό για μέγιστη εκμετάλλευση, όπως για την κατασκευή ουρανοξυστών στην περιοχή τους, που θα επηρεάσει κυκλοφοριακά και λειτουργικά μια πολύ μεγάλη περιοχή. Αναπτύξεις που θα επηρεάσουν συν τοις άλλοις και τα κτήρια της πολιτισμικής κληρονομιάς, να επιλέγονται στη δυτική πόλη, στο κέντρο της ή στην ανατολική πόλη; Με ποια πρωταρχικά κριτήρια θα γίνει μια τέτοια επιλογή; Θα είναι το μέγιστο κέρδος; Μήπως η μη μετρούμενη με χρήμα ευζωία, ιστορία, πολιτισμική σημαντικότητα;

Για παράδειγμα, στο κέντρο, π.χ. στη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης, προβλέπεται η καθαίρεση αρχιτεκτονικά σημαντικών κτηρίων, στον βωμό των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων. Το ΑΠΘ τοποθετήθηκε αρνητικά, όμως οι κυβερνήσεις και ο Δήμος, συνεχίζουν. 

Γιατί δεν προτιμάται από την πολιτεία, για ανάπτυξη, το σχετικά υποβαθμισμένο δυτικό τμήμα της πόλης με τα πολλά ανενεργά βιομηχανικά κτήριά του, αλλά η προσοχή στρέφεται στο πιο εύπορο ανατολικό τμήμα που υπόσχεται μεγαλύτερη απόδοση κεφαλαίου; Συμβαδίζει ένας τέτοιος προσανατολισμός με την αρχή «ίσες ευκαιρίες για όλους, ενίσχυση των πιο αδύναμων ομάδων»;

Θα μπορούσαν να αναφερθούν πολλά διατηρητέα κτήρια, όπως το πρώην εργοστάσιο ΥΦΑΝΕΤ όπου διεξάγονται σημαντικές δραστηριότητες, το κτήριο στη γωνία Αγ. Σοφίας – Θεοφίλου. 

Έρχονται εκλογές, βουλευτικές και δημοτικές / περιφερειακές. Όσοι ήδη βρίσκονται ή είχαν βρεθεί στην εξουσία, με το έργο τους έδωσαν δείγμα «γραφής» των στόχων και επιλογών τους. Τα νέα υποψήφια πρόσωπα για αυτά τα αξιώματα, τι προτείνουν; Με ποιες μεθόδους θέλουν να υλοποιήσουν τους στόχους τους; Θα ζητήσουν -επιτέλους- τη συμμετοχή της κοινωνίας των κατοίκων (πολιτών και μη πολιτών) στη λήψη αποφάσεων; Θα ιδρύσουν Γνωμοδοτικά Συμβούλια και Παρατηρητήρια που θα στελεχώνονται από του εκπροσώπους της κοινωνίας των πολιτών και κατοίκων (συλλόγων, επιμελητηρίων και των παρατάξεών τους κ.ο.κ.), με ουσιαστικές αρμοδιότητες; 

Για τα κτήρια πολιτισμικής κληρονομιάς ενδιαφέρονται στην πόλη αρκετές και σοβαρές συλλογικότητες (ενδεικτικά): η Κίνηση Πολιτών Θεσσαλονίκης για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, οι παρατάξεις στο Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας Κεντρικής Μακεδονίας, το Τμήμα Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ, το Δίκτυο Εθελοντικών Οργανώσεων, ο Σύλλογος Φίλων του ιστορικού Κέντρου. 

Αν ο ρόλος που θα δοθεί στις συλλογικότητες της πόλης είναι ουσιαστικός, η προσφορά των υπαρχόντων συλλόγων θα είναι σημαντική και αναμένεται να δημιουργηθούν ή ενεργοποιηθούν και επιπλέον συλλογικότητες.

*Ο Νίκος Χατζητρύφων είναι δρ. πολιτικός μηχανικός, επί τιμή προϊστάμενος ΥΝΜΤΕΑΜΘ/ΥΠΠΟΑ