Έχετε δύο λεπτά να σας μιλήσω για τα σπήλαια;

Λέξεις: Δρ. Χρήστος Πέννος

Τώρα που κατάφερα να τραβήξω την προσοχή σας με την φωτογραφία από το επιβλητικό σπήλαιο του Μααρά (Πηγών Αγγίτη) που τραβήξαμε πριν αρκετούς μήνες μαζί με τον Γιώργο Σωτηριάδη, Σταύρο Ζαχαριάδη, Αργύρη Μανώλα και Τάσο Πολυχρονιάδη ας ξεκινήσω:

Εδώ και αρκετό καιρό σκεφτόμουν να γράψω κάτι ώστε να προσπαθήσω να αναδείξω τη σημασία των σπηλαίων και την ανάγκη για την προστασία τους στα πλαίσια του διεθνούς έτους σπηλαίων και Καρστ* όπως έχει ανακηρυχθεί το έτος 2021 (και το 2022 ελέω COVID) από την Παγκόσμια Ομοσπονδία Σπηλαιολογίας (UIS) σε συνεργασία με την UNESCO. Η αφορμή όμως για το συγκεκριμένο άρθρο πάρθηκε αφού παρακολούθησα την καταπληκτική εισήγηση του Καλουστ Παραγκαμιαν από το ΙΝΣΠΕΕ στην Επιτροπή Προστασίας Περιβάλλοντος της Βουλής σχετικά με την προστασία της σπηλαιόβιας πανίδας και των σπηλαίων γενικότερα.

Ας ξεκινήσουμε από τα βασικά λοιπόν:

Τί είναι σπήλαιο: Σπήλαιο ονομάζεται οποιοδήποτε φυσικό έγκοιλο προσπελάσιμο από τον άνθρωπο. Αυτός ο ανθρωποκεντρικός ορισμός διαφέρει από τον επιστημονικό ορισμό παρόλα αυτά ομως, περιγράφει με σχετική ακρίβεια το φαινόμενο.

Στην Ελλάδα αν και δεν υπάρχει επίσημος κατάλογος σπηλαίων υπολογίζεται πως έχουν εξερευνηθεί περισσότερα από 7000 (αρκετοί πιστεύουν ότι έχουμε πάνω από 10000) σπήλαια και σπηλαιομορφές. Ενώ η περιοχή με την μεγαλύτερη πυκνότητα σπηλαίων στον πλανήτη είναι τα Λευκά όρη της Κρήτης όπου σύμφωνα με τον Κώστα Αδαμόπουλο έχουν εντοπιστεί περισσότερά από 1000 σπήλαια!

Για τον λόγο αυτό τα σπήλαια είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την χώρα μας και τον πολιτισμό μας γενικότερα. Το αρχαιολογικό/πολιτισμικό ενδιαφέρον που παρουσιάζουν τα ελληνικά σπήλαια είναι τεράστιο και μόνο ενδεικτικά μπορώ να αναφέρω κάποια παραδείγματα όπως το σπήλαιο της Θεόπετρας που έχει ίχνη χρήσης από τη μέση παλαιολιθική μέχρι και τη νεολιθική εποχή, χωρίς όμως να εγκαταλείπεται μέχρι και τα νεότερα χρόνια, τα σπήλαια που βρίσκονται στον λόφο της Ακρόπολης κάτω από τον Παρθενώνα, τα σπήλαια όπου Αριστοτέλης διατηρούσε την σχολή του κοντά στην πόλη της Βέροιας, τα πολυάριθμα σπήλαια που χρησιμοποιήθηκαν κατά την επανάσταση του ’21 (εδώ μπορείτε να δείτε την παρουσίαση της Ξένιας Γεωργακοπούλου σχετικά με τα σπήλαια του αγώνα) μέχρι και πιο πρόσφατα όπου πολλά σπήλαια χρησιμοποιήθηκαν μέχρι και τον εμφύλιο είτε ως κρησφύγετα είτε ως χώροι περίθαλψης των τραυματισμένων. 

Καθώς όμως δεν είμαι ούτε αρχαιολόγος αλλά ούτε και ιστορικός θα σας πρότεινα ανεπιφύλακτα να δείτε την εξαιρετική παρουσίαση του Δρ. Ζαχαριάδη για τα σπήλαια ως φορείς διατήρησης της ιστορίας.

Από βιολογικής πλευράς τα ελληνικά σπήλαια παρουσιάζουν τεράστιο πλούτο καθώς φιλοξενούν πληθώρα οργανισμών που είτε ζουν ολόκληρη την ζωή τους μέσα σε αυτά ή απλά τα χρησιμοποιούν σε διάφορα στάδια της ζωής τους (π.χ. αναπαραγωγή, διαχείμαση κλπ.). Στην μοναδικότητα αυτή συμβάλει και η ιδιαίτερη γεωγραφία που παρουσιάζει η χώρα μας με τα πολυάριθμα νησιά τα οποία ωθήσαν μέσω της εξέλιξης στην εμφάνιση διάφορων ενδημικών ειδών (ειδών που εμφανίζονται μόνο σε συγκεκριμένα σπήλαια και πουθενά αλλού στον πλανήτη!).

 Τέλος στα σπήλαια διαβιεί και το πιο παρεξηγημένο θηλαστικό του πλανήτη, οι νυχτερίδες. Οι νυχτερίδες είναι η δεύτερη μεγαλύτερη σε αριθμό ειδών ομάδα θηλαστικών στη γη και τις συναντάμε σχεδόν σε κάθε κομμάτι στεριάς του πλανήτη. Οι νυχτερίδες είναι ένα είδος το οποίο προστατεύετε από την Ευρωπαϊκή Νομοθεσία καθώς η ύπαρξη τους είναι καθοριστική για τον έλεγχο των πληθυσμών διαφόρων εντόμων. 

Κάθε άτομο νυχτερίδας καταναλώνει κάθε βραδύ που βγαίνει για κυνήγι πολλαπλάσιες φορές το βάρος της σε έντομα! Εάν κάποιος ενδιαφέρεται να μάθει περισσότερα για τις Νυχτερίδες μπορεί να παρακολουθήσει την παρουσίαση του Δρ. Βιολόγου Παναγιώτη Γεωργιακάκη.

Όσον αφορά το γεωλογικό ενδιαφέρον των σπηλαίων, αυτό είναι τεράστιο! Τα σπήλαια μας δίνουν πληροφορίες σχετικά με την εξέλιξη μιας περιοχής μέσα στον γεωλογικό χρόνο. Θεωρούνται χρονοκάψουλες, καθώς οι γεωλογικές διεργασίες που λαμβάνουν χώρα στο πέρασμα των χρόνων αφήνουν το αποτύπωμά τους στα σπήλαια. Τα σπήλαια και οι αποθέσεις τους χρησιμοποιούνται από τους επιστήμονες για να μελετήσουμε σεισμούς που έγιναν σε περιοχές και σε περιόδους που δεν υπήρχαν τα σύγχρονα όργανα που έχουμε σήμερα στην διάθεσή μας για την μελέτη των σεισμών. 

Παράλληλα, από την μελέτη σταλαγμιτών, αποθέσεων πάγου αλλά και κλαστικών ιζημάτων οι επιστήμονες πλέον μπορούμε να προσομοιώσουμε τις κλιματικές συνθήκες περασμένων γεωλογικών περιόδων. Βλέποντας το πως συμπεριφέρθηκαν αυτά τα συστήματα σε αλλαγές που έγιναν στο κλίμα κατά το παρελθόν μπορούμε να έχουμε μια ιδέα σχετικά με τις αλλαγές που θα συμβούν στο μέλλον. 

Τέλος, στην Ελλάδα εξαιτίας της ιδιαίτερης γεωλογικής δομής της χωράς μας (περίπου το 60% δομείται από πετρώματα που ευνοούν την δημιουργία σπηλαίων) το νερό που πίνουμε προέρχεται κυρίως από υδρολογικά συστήματα που σχετίζονται άμεσα με τα σπήλαια.

Καταλαβαίνω πως στους περισσοτέρους η επιστημονική σημαντικότητα των σπηλαίων ίσως να μην τους ενδιαφέρει καθώς θεωρεί πως η καθημερινότητα είναι αποκομμένη από αυτή, δεν θα αναλύσω όμως εδώ το ποσό λανθασμένη είναι η συγκεκριμένη αντίληψη. Αντίθετα, θα ήθελα να στρέψω την προσοχή αυτών σε 2 συγκεκριμένα πράγματα σχετικά με τα σπήλαια:

1ον) Στην προστασία του βιοτόπου των νυχτερίδων που είναι οι φυσικοί ρυθμιστές των εντόμων, αναλογιστείτε μόνο πόσο αφόρητες θα είναι οι καλοκαιρινές μας νύχτες αν οι πληθυσμοί των κουνουπιών αυξηθούν δραματικά, πόσες σοδειές θα καταστραφούν από την επέλαση των εντόμων αλλά και πόσες μεταδοτικές ασθένειες θα εμφανιστούν εξαιτίας τους.

2ον) Το νερό που πίνουμε και χρησιμοποιούμε από αυτές τις πήγες μειώνεται σε ποσότητα όλο και περισσότερο αλλά και υποβαθμίζεται η ποιότητα του λόγω της ρύπανσης και άλλων οχλήσεων. Δεν χρειάζεται να αναλύσω παραπάνω το συγκεκριμένο αλλά θα προσθέσω κάποια δεδομένα σχετικά με τα υδροφόρα αυτά συστήματα από μια εργασία που δημοσιεύτηκε πρόσφατα από τους Νεραντζάκη και Νικολαΐδη από το πολυτεχνείο Κρήτης στην οποία δείχνουν πόσο ευαίσθητα είναι αυτά τα συστήματα στην επερχόμενη κλιματική αλλαγή ειδικότερα στην περιοχή της Μεσογείου.

Για όλα τα παραπάνω λοιπόν και πολλά περισσότερα που είτε δεν καταλαβαίνουμε ή δεν έχουμε ανακαλύψει ακόμα πρέπει να προστατέψουμε τα σπήλαια ειδικά σε μια χώρα σαν την δικιά μας! Δεν χρειάζεται να κάνουμε κάτι ιδιαίτερο, το μόνο που χρειάζεται είναι περιβαλλοντική ενσυναίσθηση!

Ο Δρ. Χρήστος Πέννος είναι Γεωλόγος, Τμήμα Γεωγραφίας πανεπιστημιο Μπεργκεν, Νορβηγία, Μέλος σπηλαιολογικού συλλόγου «Πρωτέας» Θεσσαλονίκης