Έξυπνοι ιοί ή χαζοί άνθρωποι;
Για τα διάφορα δεινά που μας βρίσκουν λοιπόν δε φταίνε ούτε οι παγκολίνοι ούτε οι νυχτερίδες ούτε τα γουρουνάκια ούτε οι δεινόσαυροι.
Λέξεις: Σπύρος Γκέλης
Είμαι επίκουρος καθηγητής βιοπληροφορικής και βιοποικιλότητας και αυτή η ανάρτηση γίνεται με αυτή μου την ιδιότητα. Θα προσπαθήσω σε 850 λέξεις να εξηγήσω τι σχέση έχουν οι πανδημίες με τον τρόπο που λειτουργούν τα οικοσυστήματα και πώς επιδρά ο άνθρωπος σε αυτά. Πάμε;
Τα οικοσυστήματα είναι κοινότητες που περιλαμβάνουν όλους τους ζωντανούς οργανισμούς μαζί με το φυσικό τους περιβάλλον, δηλαδή τα μη ζωντανά στοιχεία-που ονομάζονται αβιοτικές παράμετροι (θερμοκρασία, υγρασία, ηλιακή ακτινοβολία κτλ). Είναι τόσοι πολλοί οι οργανισμοί που ζουν σε ένα οικοσύστημα (ειδικά αν προσμετρήσουμε και τους μικροοργανισμούς για τους οποίους κατά κανόνα έχουμε τα λιγότερα δεδομένα) και είναι τόσες πολλές οι αβιοτικές παράμετροι που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, αλλά και με τους ζωντανούς οργανισμούς, που φτιάχνουν ένα τόσο πολύπλοκο σύστημα που μέχρι στιγμής είναι αδύνατο να το καταλάβουμε στην ολότητά του. Ξέρουμε όμως αρκετά πράγματα για το τι προσφέρουν στον άνθρωπο τα οικοσυστήματα, όπως:
-τα φυτά στην ξηρά (και το φυτοπλαγκτό στα νερά) φτιάχνουν το οξυγόνο που αναπνέουμε· επίσης φτιάχνουν το φαΐ μας: όλο το φαγητό που τρώμε, όλα τα θρεπτικά συστατικά, υδατάνθρακες, πρωτεΐνες κλπ., ιχνοστοιχεία, προέρχονται από τα φυτά και από τις αλληλεπιδράσεις τους με ορισμένους μικροοργανισμούς. Τα ζώα που τρώμε έχουν πάρει και αυτά όλα τα θρεπτικά συστατικά από τους φυτικούς οργανισμούς.
-τα φυτά συγκρατούν το έδαφος με τις ρίζες τους (θυμηθείτε τις πλημμύρες που ακολουθούν μετά από κάθε πυρκαγιά) και είναι τα σπίτια για τα ζώα που ζουν. Τα φυτά και τα ζώα είναι τα σπίτια και για ένα σωρό μικροοργανισμούς που ζουν σε κάθε ζώο και σε κάθε φυτό, συνήθως αρμονικά, π.χ. οι μικροοργανισμοί που ζουν στα ψυχανθή (φακές, ρεβίθια, φασόλια κ.α.) δεσμεύουν το άζωτο της ατμόσφαιρας και το μετατρέπουν σε μια «χρήσιμη» μορφή που ενσωματώνεται σε αμινοξέα και από εκεί στις πρωτεΐνες των φυτών και των ζώων που τα τρώνε. Στην ουσία όλες οι πρωτεΐνες που τρώτε προέρχονται από αυτή τη συμβίωση των ψυχανθών με συγκεκριμένα βακτήρια.
-από τα φυτά και τους μικροοργανισμούς προέρχεται πάνω από το 60% των φαρμάκων που χρησιμοποιεί σήμερα ο άνθρωπος. Για παράδειγμα η κολχικίνη, για την οποία σήμερα γίνεται πολύς λόγος, προέρχεται από το φυτό Colchicum autumnale. Αυτή η τρομακτική ποικιλία των χημικών ενώσεων που παράγουν φυτά, ζώα, μύκητες και βακτήρια, πολλές από τις οποίες χρησιμοποιεί ο άνθρωπος, είναι σε άμεση συνάρτηση με την ποικιλία των ειδών που υπάρχουν σε ένα οικοσύστημα (αυτό είναι που λέμε βιοποικιλότητα).
Τα παραπάνω μαζί με πολλά άλλα (θα χρειαζόμουν σελίδες ολόκληρες για να τα αναφέρω όλα) τα ονομάζουμε οικοσυστημικές υπηρεσίες και είναι αυτά που δωρεάν μας προσφέρει η φύση. Τι γίνεται όμως κάθε φορά που επεμβαίνουμε βίαια στη φύση και στη δομή των οικοσυστημάτων; Η καταστροφή των οικοτόπων (που συμβαίνει κυρίως μέσω της αποψίλωσης των δασών):
1. απειλεί μεγάλο αριθμό άγριων ειδών με εξαφάνιση. Ανάμεσα σε αυτά είναι φυτά και ζώα από τα οποία εξαρτάται η φαρμακοποιία μας. 2. αναγκάζει τα ζώα να μετακινηθούν από το οικοσύστημά τους και ψάχνοντας τροφή και καταφύγιο αυξάνεται η πιθανότητα να έρθουν σε επαναλαμβανόμενη στενή επαφή με ανθρώπινους πληθυσμούς που έχουν επεκταθεί στο δικό τους φυσικό περιβάλλον. Αυτή η επαναλαμβανόμενη, «αφύσικη» στενή επαφή είναι που επιτρέπει σε ορισμένους μικροοργανισμούς να «περάσουν» στον άνθρωπο και να προκαλέσουν επιδημίες. Πολλές τέτοιες επιδημίες (όπως π.χ. του ιού Ebola) έχουν ξεκινήσει επειδή νυχτερίδες ή πουλιά αναγκάστηκαν να μετακινηθούν μαζικά.
Ένα μεγάλο μέρος της καταστροφής των οικοτόπων οφείλεται στην τεράστια, αφύσικη κατανάλωση κρέατος από τον άνθρωπο. Για κάθε κιλό κρέατος ενός ζώου που τρώμε, το ζώο αυτό χρειάστηκε περίπου 10 κιλά φυτικής τροφής (εδώ υπολογίστε και την αντίστοιχη αύξηση στην κατανάλωση νερού, λιπασμάτων, φυτοφαρμάκων κτλ.). Έτσι, για να μπορέσουν να τραφούν όλα τα ζώα που τρώμε, έχουμε ισοπεδώσει εκτάσεις ίσα με το μέγεθος της Αφρικής (κυρίως για να καλλιεργούμε τα φυτά που θα φάνε τα ζώα που θα φάμε). Και μαζί με τις εκτάσεις έχουμε εξαφανίσει και τα ζώα που ζουν εκεί. Έτσι, το 86% όλων των χερσαίων θηλαστικών που ζουν σήμερα είναι ή εκτρεφόμενα ζώα ή άνθρωποι. Ορισμένα από αυτά τα ζώα που τρώμε μεταφέρονται μέσω του παράνομου εμπορίου άγριας πανίδας. Εκεί βρίσκονται σε διπλανά κλουβιά με άγρια είδη που πολύ σπάνια θα συναντούσαν στη φύση με αποτέλεσμα να έρχονται σε επαφή μικρόβια που κανονικά δεν θα έρχονταν σε ποτέ σε επαφή μεταξύ τους και να «μεταφέρονται» κυρίως μέσω μεταλλάξεων από το ένα είδος στο άλλο. Αυτή φαίνεται ότι ήταν η διαδικασία που «γέννησε» τον κορωνοϊό που προκάλεσε την επιδημία το SARS 2002-03 και ενδεχομένως και τον νέο κορωνοϊό που προκαλεί την πανδημία που ζούμε σήμερα.
Επιπλέον, κάθε φορά που ισοπεδώνουμε ένα οικοσύστημα, ακόμα και αν δεν προκαλέσουμε την εξαφάνιση ενός είδους, εξαφανίζουμε ένα μεγάλο κομμάτι της τεράστιας γενετικής ποικιλότητας που υπάρχει σε κάθε άτομο ενός είδους. Εξαφανίζουμε, δηλαδή, γονίδια που μπορεί να υπήρχαν σε μερικά άτομα, τα οποία θα μπορούσαν με διάφορους τρόπους να εμποδίσουν τη μετάδοση ενός βακτηρίου ή ενός ιού, καθιστώντας μας ακόμα πιο ευάλωτους σε πανδημίες.
Για τα διάφορα δεινά που μας βρίσκουν λοιπόν δε φταίνε ούτε οι παγκολίνοι ούτε οι νυχτερίδες ούτε τα γουρουνάκια ούτε οι δεινόσαυροι. Οι ιοί δεν έχουν κανενός είδους «εξυπνάδα», απλώς εκμεταλλεύονται το γενετικό ισοπέδωμα που κάνουμε κάθε φορά που αποψιλώνουμε ένα δάσος-από τον Αμαζόνιο μέχρι τις Σκουριές-και επελαύνουν. Οι άνθρωποι οδηγούμενοι από την απληστία μερικών και την αφέλεια των περισσοτέρων επιμένουν να δαγκώνουν όλο και πιο επίμονα, όλο και πιο συχνά, όλο και πιο δυνατά το χέρι που τους ταΐζει. Ε αυτό το χέρι, άρχισε πια να αντιδρά.
*Ο Σπύρος Γκέλης είναι επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Βιολογίας του ΑΠΘ
