Ένα δώρο (Συν)κατοίκησης: Μια πρόταση για τους προσφυγικούς καταυλισμούς

Λέξεις-Εικόνες-Βίντεο: Ιορδάνης Στυλίδης,

Σχόλια και επισημάνσεις για την εργασία της αρχιτέκτονος Συλβάνας Ρέψη (Επίβλεψη εργασίας: αναπληρωτής καθηγητής αρχιτεκτονικής Π.Θ. Κωνσταντίνος Μανωλίδης)

Οι μελέτες 

Στο τμήμα αρχιτεκτόνων-μηχανικών του πανεπιστημίου Θεσσαλίας παρουσιάστηκαν δημόσια (27-29 Σεπτεμβρίου 2016) και συζητήθηκαν ενδελεχώς μελέτες για τον σχεδιασμό (χωροθεσία, μορφή λειτουργία, οικονομία) προσφυγικών καταυλισμών και την στοχαστική διάθεση του αποθέματος των πολιτικών σχέσεων χώρου και χρόνου που το εκθέτουν και το υποστηρίζουν. Την υποδοχή και την υπεράσπιση των πολιτισμικών ταυτοτήτων, το ιδεολογικό και στοχαστικό υπόβαθρό τους, την φιλοσοφική στάση και απόδειξη της τεχνικής φύσης τους σε σχέση με το πρόταγμα της αειφόρου χρήσης υλικών και τεχνικών μεταφοράς, αποθήκευσης και ανασύστασής τους σε κάθε και όλες τις μελλοντικές στιγμές.

Οι συζητήσεις, φυσικά, δεν περιορίστηκαν στα ειδικά και εξεζητημένα ουσιώδη της αρχιτεκτονικής πειθαρχίας αλλά επεκτάθηκαν αμέσως στην αναζήτηση και την υπεράσπιση των αρχών του γενικού πολιτισμικού υποβάθρου αλλά και τον σκεπτικισμό για το ζωτικό πεδίο σημασίας που βρίσκεται εγκατεστημένο στο περιεχόμενο των προτάσεων. Που αναδεικνύει ή καταρρίπτει την απόφαση και την χειρονομία της πραγμάτωσής της, που τοποθετεί και αντιπαραθέτει ή συνδυάζει τις δύο ή περισσότερες πλευρές και τις επιθυμίες τους. Την πλευρά, δηλαδή, του φιλοξενούντος και την πλευρά του φιλοξενουμένου με τα ίδια και ειδικά φορτία των αιτημάτων και των εξηγήσεων ως προς τα ζωτικά ερωτήματα της δημιουργίας αυτής της σχέσης.

Τα ζωτικά ερωτήματα: 1. Το ερώτημα για τη δημιουργία και τον συνοδό πολιτικό και στοχαστικό προβληματισμό της ανάδυσης της γεωστρατηγικής πραγματικότητας που ορίζει πια την κοινή ζωή και την σκέψη μας (πόλεμος, αποικιοκρατία, πηγές ενέργειας, μοντέλα βιο-πολιτικής, επιβολή εύκαιρου εφήμερου νοήματος σχέσεων). 2. Το ερώτημα της δυνατής ή αδύνατης σύνθεσης χωρικών σχέσεων και σχέσεων καθημερινής δια μακρόν ζωής των φιλοξενουμένων αλλά και της πολιτισμικής ισορροπίας με την εγγύτατη παρουσία τους (υγιεινή και υγεία, τροφοδοσία, τελετές, συμβίωση, βλέμματα, χειρονομίες, περιορισμός, αστική εγγύς διασπορά και διάχυση). 3. Το ερώτημα της δυνατής αντίστασης στο περιεχόμενο της φράσης ‘’αυτά έχουμε, τόσα μπορούμε’’ (οικονομισμός, φιλοσοφική ευτέλεια και υποτελείς θεαματικές πρακτικές) και της απελευθέρωσης-εξαπόλυσης του περιεχομένου του ζωτικού πυρήνα της φράσης ‘’πολύ περισσότερα από όσα μπορούμε’’ (έξαιρετική φιλοξενία, ώσμωση και πληρότητα της κοινής και συλλογικής ζωής, μέριμνα και ανάδειξη του κοινού και μεριστού της ανθρωπιστικής θέσης και των πρακτικών αποδείξεών της).

Με αφορμή την έξοχη δημόσια υποστήριξη της μελέτης της κ. Συλβάνας Ρέψη (ολόκληρο το υλικό στην δικτυακή διεύθυνση: https://www.behance.net/gallery/44200297/From-Scratch-A-Method-for-Refugee-Settlements ) που τροφοδότησε σωστά τη γενική συζήτηση αλλά και τα ειδικά περιεχόμενα των ερωτημάτων που προανέφερα, εκδίδω μία σειρά από απαντήσεις (κείμενο, εικόνες, video), ανταποκρινόμενος στην ευρεία γενική και δημόσια συζήτηση για το ‘’προσφυγικό’’. Κυρίως για το ‘’για τί και πως σχεδιάζουμε’’.

Η προσφυγική κρίση

Όπως αναφέρει η κ. Ρέψη ‘’… Σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία που αναφέρονται σε παλαιότερα ξεσπάσματα προσφυγικών κρίσεων, οι “προσωρινοί” προσφυγικοί καταυλισμοί τείνουν να έχουν χρόνο ζωής κατά μέσο όρο από 7 έως 17 χρόνια. Επομένως, λύσεις με πολύ μικρό χρόνο ζωής, όπως οι σκηνές, όσο ανθεκτικές κι αν είναι, καταλήγουν στην αναβολή της επίλυσης του προβλήματος. Υπονομεύοντας αμέσως την ποιότητα των συνθηκών ζωής που μια τέτοια “λύση” δημιουργεί…’’

Οι διαρκείς αναφλέξεις και εγκαταστάσεις πολεμικών συρράξεων στην εγγύς και μέση Ανατολή (Αφγανιστάν, Ιράκ, Συρία, Λίβανος, Παλαιστίνη), την βόρεια και υπο-σαχάρια Αφρική (Έγιπτος, Τυνησία, Λιβύη, Νίγηρας), ορίζουν και επισημαίνουν ακριβώς το ζήτημα της άμεσης συσχέτισης αυτών των ενεργειών με τους χειριστές (Ευρώπη, Η.Π.Α., Καναδάς, Ιαπωνία, Ισραήλ, Ρωσία) και τους σκοπούς τους (ενεργειακούς, γεω-στρατηγικούς, καταναλωτικούς). Επιπροσθέτως, η ανεξέλεγκτη, εκτός κάθε ορίου, επιβάρυνση της ατμόσφαιρας (βιομηχανική μόλυνση, ενεργοβόροι τρόποι ζωής και κατανάλωσης) που οδηγεί στην κλιματική καταστροφή, κυρίως την περιοχή του Μπαγκλαντές, επηρεάζει ακαριαία εκατομμύρια ανθρώπων που αναγκάζονται να μετακινηθούν προς την Ευρώπη. Στους πρόσφυγες κάθε αιτίας και ορισμού η Ευρώπη χρωστάει τα πάντα καθώς συμμετέχει στην περιβαλλοντική, πολιτισμική και διοικητική διάλυση των περιοχών από όπου προέρχονται. Γι αυτό θα πρέπει να μετατραπεί το περιεχόμενο της φράσης ‘’αυτά έχουμε και τόσα μπορούμε’’ ως προς το οικονομικό υπόβαθρό του αλλά και ως προς το πολιτισμικό και φιλοσοφικό ακριβές πλαίσιο αναφοράς του.

Φτιάχνοντας τον ιδεώδη εφήμερο ή διαρκέστερο οικισμό…

Όπως αναφέρει η κ. Ρέψη: ‘’…Σκοπός αυτής της πρότασης, δεν είναι μόνο οι αξιοπρεπείς συνθήκες διαβίωσης μιας ταλαιπωρημένης και αδύναμης ομάδας ανθρώπων που βρίσκεται σε έκτακτη ανάγκη, αλλά η προετοιμασία τους για την ένταξή τους στα πλαίσια της πόλης και της χώρας που τους υποδέχτηκαν και τους φιλοξενούν, στο βάθος του απαραίτητου χρόνου. Μόνο έτσι θα μπορέσουν κάποια στιγμή να ανταπεξέλθουν ενεργά και ανεξάρτητα ως μέλη της κοινωνίας στην οποία κατ’αρχήν φιλοξενούνται, εφόσον οι συνθήκες το ευνοούν και οι ίδιοι το επιθυμούν…’’

Στην μελέτη αυτή ο σχεδιασμός εδράζεται οπωσδήποτε στην οικονομία των υλικών και τους χειρισμούς εγκατάστασης, απεγκατάστασης και ανασύστασης σε διαφορετική γεωγραφική συνθήκη (νησιωτική ενδοχώρα, ηπειρωτική ορεινή τοπογραφία, κοιλάδες, περι-αστικές και αστικές περιοχές). Κυρίως όμως ο ευφυής σχεδιασμός της κ. Ρέψη εγκαταλείπει την οικονομίστικη υποκριτική αναγκαιότητα των περιορισμένων μέσων και εξυψώνει το περιεχόμενο του σχεδιασμού τόσο ώστε η χωρική σύνθεση των επαναλαμβανόμενων ποικίλων μερών των οικισμών όσο και η σύνθεση των επιφανειών και των συνοδών λειτουργικών-αισθητικών συστατικών τους (τοιχοποιίες, δώματα, συμπαγή και ελαφρά σκιάδια, εξωτερική-εσωτερική επίπλωση, αυλές, συνδεσμολογίες κατοικιών) όσο και η δομή των συναρθρωμένων χώρων (υπνοδωμάτια, χώροι υγιεινής, κουζίνες, τυπολογίες κατοικιών οικογενειών μέσου και μεγάλου αριθμού) συγκροτούν πλέον μια πρόταση-σύνολο ιδιαίτερης αισθητικής σημασίας που φέρει και εκδίδει δημόσια την ιδέα του ‘’εξαιρετικού δώρου κατοίκισης’’ και όχι, φυσικά, της ‘’αναγκαίας δυνατής ανταπόκρισης’’. Πολύ πέρα από αυτήν την πρώτη προσέγγιση η εξαιρετική αυτή πρόταση διαθέτει και προσανατολίζει την υπόθεση της ανταπόκρισης των συγκροτημένων διοικητικών συνόλων (δημαρχίες, περιφέρειες, κρατικές οντότητες) στις καταστάσεις κρίσης και σε όλες τις υπόλοιπες εξαιρετικές περιπτώσεις όπως αυτές των αστέγων της οικονομικής κρίσης στην ελληνική διοικητική επικράτεια, των εποχιακών εργατών, των Roma, των ομάδων πληθυσμού εκτός των ‘’ορίων φτώχειας’’, των γιγαντιαίων εφήμερων πόλεων (‘’φαβέλες’’) τόσο στις πόλεις της νοτίου αμερικής όσο και της ευρώπης (Calais-Γαλλία).

Όπως αναφέρει η κ. Ρέψη ‘’… Η συγκεκριμένη μέθοδος σχεδιασμού, λοιπόν, δεν αναφέρεται σε ένα και μόνο οικόπεδο, αλλά μπορεί να “στηθεί” εύκολα, γρήγορα και οικονομικά χάρη στη μέθοδο κατασκευής και τον υψηλό βαθμό πρωτυποποίησης που προτείνει. Μπορεί να προσαρμοστεί σε οποιοδήποτε οικόπεδο, σε ολόκληρο τον κόσμο με ελάχιστες προσαρμογές...’’ και, περισσότερο αναλυτικά: ‘’… Η κάθε κατοικία συντίθεται με πολλαπλούς συνδυασμούς αυτών των τύπων δωματίων ώστε να υποστηρίζει τις ανάγκες κάθε ομάδας κατοίκων της, είτε πρόκειται για μια οικογένεια, είτε για μια διαφορετική ομάδα συγκατοίκησης. Στη συνέχεια, οι τελευταίες συνδέονται η μια πάνω και δίπλα στην άλλη δημιουργώντας πολλαπλές λωρίδες κατοικιών, οι συνδυασμοί των οποίων, τελικά, δημιουργούν οικισμούς ικανούς να στεγάσουν από 250 έως 1000, αλλά και, σε περιπτώσεις που έχουν μελετηθεί εκτενώς, ακόμη περισσότερους ανθρώπους…’’ και ακόμη περισσότερο: ‘’… Η βασική πρόταση της εργασίας ή κάποια από τις πιθανές παραλλαγές της, μπορεί να προσαρμοστεί σε οικόπεδα, διαφορετικής κλίμακας και σχήματος. Στο εσωτερικό της πόλης, ή στα εγγύς προάστιά της αν η κλίμακα το απαιτεί. Αυτό, αποσκοπεί στην αποφυγή της δημιουργίας ενός απομακρυσμένου γκέτο, με την ακριβή έννοια του όρου, και στη δημιουργία ομάδων ανθρώπων, ξένων, δυσαρεστημένων, και παραγκωνισμένων από την πραγματική πόλη…’’

Αν, λοιπόν, χρειάζεται να διαθέσουμε τον στοχασμό και τη δύναμή μας στην υποδοχή αυτής και των επομένων ροών προσφύγων κάθε αιτίας, και επειδή κάθε αιτία έχει την καταγωγή της στις στρατηγικές των οικονομικών και στρατιωτικών  καταλήψεων εδαφών σε όλο τον πλανήτη και την βίαιη μετακίνηση πληθυσμών, η απάντησή μας μπορεί να είναι αυτή. Εφόσον χρειάζεται να απαντήσουμε, αμέσως, θα το κάνουμε και με την αρχιτεκτονική επίλυση όπως θα το κάνουμε και με την ευέλικτη κατασκευαστική τεχνολογία, με τις τεχνολογίες των ευφυών συστημάτων ελεύθερης και άμεσης επικοινωνίας, με τις τακτικές του δικαιώματος ιδεώδους άνετης και αξιοπρεπούς διαμονής, με τις τακτικές της υποδοχής και της εννόησης, της συγνώμης για τις τερατώδεις ανθρωπιστικές καταστροφές που αφήνουμε να εκτελεστούν στα εδάφη που πριν λίγο η ζωή θριάμβευε και ευημερούσε. Κατασκευάζοντας και προσφέροντας εκείνα τα εξαιρετικά υπόβαθρα που συντρίψαμε και συνεχίζουμε να συντρίβουμε. Φτιάχνοντας τον ιδεώδη εφήμερο ή διαρκέστερο οικισμό, υποστηρίζοντας και αναδεικνύοντας παραδειγματικά κάθε τεχνική, οργανωτική και πολιτισμική ιδιότητά του.