Ένας Χίτσκοκ για το ντοκιμαντέρ

της Λίνας Μυλωνάκη

Μια άγνωστη πτυχή του μετρ του σασπένς Άλφρεντ Χίτσκοκ, την ενασχόλησή του με το ντοκιμαντέρ, θα φέρει στο προσκήνιο το 17ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης (13-22 Μαρτίου 2015). Το μοναδικό ντοκιμαντέρ που σκηνοθέτησε ο Χίτσκοκ το 1945 —και δεν παρουσιάστηκε ποτέ στις αίθουσες— γίνεται πηγή έμπνευσης για το ντοκιμαντέρ «Night will fall» του Αντρέ Σίνγκερ (παραγωγού του συγκλονιστικού «The act of killing»), που θα προβληθεί στο φεστιβάλ. Η ταινία αναφέρεται στο Ολοκαύτωμα και τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Το ντοκιμαντέρ του Σίνγκερ καταγράφει τη διαδικασία παραγωγής του ντοκιμαντέρ του Χίτσκοκ, το οποίο θεωρούνταν επί δεκαετίες χαμένο και είχε αποσιωπηθεί ακόμη και από τον ίδιο του το δημιουργό. Στο «Night will fall» o Σίνγκερ επιστρέφει στην ταραχώδη περίοδο του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου, 70 χρόνια πριν, ακολουθώντας τα ίχνη μιας περιπετειώδους κινηματογραφικής παραγωγής με την υπογραφή του Χίτσκοκ, που τελικά έμεινε στην αφάνεια για πολιτικούς λόγους. Στην ταινία, όπου συμμετέχουν διακεκριμένες προσωπικότητες του βρετανικού σινεμά, όπως ο Στίβεν Φρίαρς (σύμβουλος σκηνοθεσίας) και η Έλενα Μπόναμ Κάρτερ (αφήγηση), χρησιμοποιείται εκτενώς υλικό από το ντοκιμαντέρ του Χίτσκοκ, σε συνδυασμό με συνεντεύξεις από αυτόπτες μάρτυρες (στρατιώτες, αλλά και επιζώντες των στρατοπέδων). Πρόκειται για ένα σημαντικό ιστορικό ντοκουμέντο, που αναδεικνύει τα γεγονότα και τις τραγικές εικόνες που αντίκρυσαν οι συμμαχικές δυνάμεις στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Ο σκηνοθέτης του «Night will fall» Αντρέ Σίνγκερ δηλώνει σοκαρισμένος από το αυθεντικό υλικό, λέγοντας χαρακτηριστικά ότι οι σκληρές εικόνες που είδε στο ντοκιμαντέρ του Χίτσκοκ θα τον συνοδεύουν για πάντα.

Η πρωτοβουλία για την ανάθεση της σκηνοθεσίας μιας ταινίας για το Ολοκαύτωμα στον Άλφρεντ Χίτσκοκ ανήκε στον Βρετανό Υπουργό Πληροφοριών Σίντνεϊ Μπέρστιν, παραγωγό και φίλο του σκηνοθέτη, ο οποίος λίγο πριν το τέλος του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου, ζήτησε τη βοήθεια του Βρετανού δημιουργού στη σκηνοθεσία ενός ντοκιμαντέρ που θα κατέγραφε τις γερμανικές πολεμικές ακρότητες. Η ταινία θα αξιοποιούσε επιτόπια γυρίσματα των κινηματογραφικών συνεργείων των συμμαχικών δυνάμεων (βρετανικών και σοβιετικών) κατά την απελευθέρωση των στρατοπέδων συγκέντρωσης, όπως το Μπέργκεν-Μπέλσεν, το Νταχάου και το Άουσβιτς.

Ο Μπέρστιν έφτιαξε μια δυνατή κινηματογραφική ομάδα, που περιλάμβανε εκτός από τον Χίτσκοκ, ο οποίος άφησε το Χόλυγουντ για να επιστρέψει στη Βρετανία και να επιμεληθεί το ντοκιμαντέρ, και τον μετέπειτα Βρετανό Υπουργό Εργασίας Ρίτσαρντ Κρόσμαν, που έγραψε το σενάριο. Με τον πρόχειρο τίτλο «Η πραγματική έρευνα για τα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης» (German Concentration Camps Factual Survey) —στη συνέχεια ο τίτλος άλλαξε σε «Μνήμη των στρατοπέδων», σκοπός του ντοκιμαντέρ ήταν αρχικά να χρησιμοποιηθεί ως αποδεικτικό στοιχείο στις δίκες εναντίον της ναζιστικής Γερμανίας και να προβληθεί στη Μεγάλη Βρετανία μετά την πτώση του Γ΄Ράιχ.

Όταν ο Χίτσκοκ παρακολούθησε για πρώτη φορά στο στούντιο τις λήψεις της κινηματογραφικής μονάδας του βρετανικού στρατού, που κατέγραψε συγκλονιστικές σκηνές απίστευτης φρίκης στο ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης στο Μπέργκεν-Μπέλσεν το 1945, η εμπειρία του ήταν τόσο τραυματική, που εγκατέλειψε τα Pinewood Studios για μια βδομάδα. Η σκληρότητα της πραγματικότητας αποδείχθηκε πολύ πιο ισχυρή από τη μυθοπλαστική σκληρότητα της οθόνης.

Το ντοκιμαντέρ του Χίτσκοκ ολοκληρώθηκε με μεγάλη καθυστέρηση. Ωστόσο, η αλλαγή του σκηνικού στη μεταπολεμική Ευρώπη και οι πολιτικές σκοπιμότητες, που είχαν αρχικά ωθήσει τους Βρετανούς στην καταγραφή των ναζιστικών θηριωδιών, ανέβαλαν τελικά την προβολή της «Μνήμης των στρατοπέδων». Το θέμα θεωρήθηκε υπερβολικά καταγγελτικό για τη γερμανική πλευρά, σε μια εποχή με ευαίσθητες ισορροπίες, κατά την οποία η Μεγάλη Βρετανία έβλεπε στη Γερμανία έναν πιθανό σύμμαχο απέναντι στη Σοβιετική Ένωση. Αποτέλεσμα ήταν η καταχώριση του ντοκιμαντέρ στο αρχείο του βρετανικού Πολεμικού Μουσείου (Imperial War Museum), όπου η ταινία εγκαταλείφθηκε στη λήθη.

Το 1980 το ντοκιμαντέρ του Χίτσκοκ ανακάλυψε ένας Αμερικανός ερευνητής στο Πολεμικό Μουσείο της Μεγάλης Βρετανίας και το 1984 προβλήθηκε στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Βερολίνου, όπου παρουσιάστηκε μια διαφορετική εκδοχή, καθώς έλειπε μία μπομπίνα της αυθεντικής κόπιας. Πέρσι η ταινία αποκαταστάθηκε ψηφιακά από το Πολεμικό Μουσείο, το οποίο από τις αρχές του έτους θα την προβάλει στις βρετανικές αίθουσες.

Το ντοκιμαντέρ «Night will fall» του σκηνοθέτη και ανθρωπολόγου Αντρέ Σίνγκερ ξανασυνθέτει τη χιτσκοκική «Μνήμη των στρατοπέδων» μέσα από μαρτυρίες, που συμπεριλαμβάνουν διάσημους επιζώντες, όπως ο κροατικής καταγωγής Branko Lustig, παραγωγός στην ταινία «Η Λίστα του Σίντλερ» του Στίβεν Σπίλμπεργκ. Οι εικόνες είναι υπερβολικά σκληρές, αλλά, όπως εξομολογείται ο σκηνοθέτης, απαραίτητες, ώστε να μην ξεχαστούν και προπαντός να μην επαναληφθούν. Τα λόγια του αφηγητή στην τελευταία σκηνή της ταινίας είναι κατηγορηματικά: «Αν ο κόσμος δεν μάθει όσα αυτές οι εικόνες διδάσκουν, θα πέσει σκοτάδι. Αλλά, με τη χάρη του Θεού, όσοι από μας ζήσουμε, θα μάθουμε».

Το «Night will fall» έκανε πρεμιέρα το Δεκέμβριο του 2014 στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Λονδίνου, παρουσιάστηκε στο Channel 4 της βρετανικής τηλεόρασης και θα προβληθεί το Μάρτιο στο 17ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης. Και τα δύο ντοκιμαντέρ προβλήθηκαν στη βρετανική τηλεόραση, ενώ φέτος σχεδιάζεται η παράλληλη προβολή τους στις αίθουσες και τα κινηματογραφικά φεστιβάλ της Ευρώπης, με αφορμή την 70ή επέτειο της απελευθέρωσης της Ευρώπης από τη ναζιστική κατοχή.