Ένας τελευταίος φυσικός πλατανότοπος σε αστική περιοχή της Θεσσαλονίκης!

Λέξεις: Γιώργος Μπλιώνης

Με την ολοκληρωτική σχεδόν καταστροφή των ρεμάτων της Θεσσαλονίκης κατά τον 20ο αιώνα και την περίοδο της βίαιης αστικοποίησης, όπως την περιγράφουμε και στο βιβλίο μας «Η Θεσσαλονίκη των νερών» (Μπλιώνης Γ. & Τρεμόπουλος Μ. 2017. Εκδ. Αντιγόνη), εξαφανίστηκε σχεδόν ολοκληρωτικά και κάθε ίχνος παρόχθιας υδροχαρούς βλάστησης. Λίγα δείγματα παραμένουν πλέον και αυτά προς τα υψηλότερα σημεία και τα όρια με το περιαστικό δάσος του Σέιχ Σου.

Η σημαντικότερη ανοικτή κοίτη ρέματος στη Θεσσαλονίκη!

Το σημαντικότερο ίσως από αυτά τα σημεία είναι η φυσική κοίτη του ρέματος Κρυονερίου/Πολυγνώτου, που σώζεται ανοιχτή ακόμη σε μήκος ενός χιλιομέτρου περίπου, μεταξύ της οδού Γρ. Λαμπράκη και της Περιφερειακής Οδού, στην Άνω Τούμπα, πολύ κοντά στο γήπεδο του ΠΑΟΚ. Σε πολλά σημεία, οι όχθες που έχουν διαμορφωθεί από τη μακροχρόνια δράση του νερού, είναι ψηλές, απόκρημνες και αποτελούμενες από σαθρά πετρώματα.

Όπως φαίνεται και στην Εικόνα 1, όλη αυτή η κοίτη είναι καταπράσινη, με πολύ σημαντική φυσική βλάστηση, η οποία συντηρεί και σημαντική βιοποικιλότητα, ενώ αποτελεί και ένα φυσικό σημείο αναψυχής και δροσισμού για τους κατοίκους των γύρω περιοχών. Ιδιαίτερη αξία παρουσιάζει μια αυτοφυής συστάδα πλατανιών εντός της κοίτης, κοντά στο εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου, αλλά και η διάσπαρτη υδροχαρής βλάστηση μεταξύ της οδού Ιπποδρομίου και του Δημοτικού Κοιμητηρίου της Μαλακοπής. Μεγάλη αξία παρουσιάζει και το φυσικό τμήμα της κοίτης που βρίσκεται χαμηλότερα της οδού Λαμπράκη, έως την οδό Δ. Τσέλιου, όπου σώζονται πλατάνια και λεύκες.

Η συγκεκριμένη περιοχή αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους πράσινους χώρους στη Θεσσαλονίκη, όπως φαίνεται και στην Εικόνα 2, με το επιπρόσθετο πλεονέκτημα ότι διαθέτει και μεγάλο βαθμό φυσικότητας και σπανιότητας, καθώς δεν αποτελεί ένα φυτεμένο πάρκο. Η απουσία πράσινων χώρων άλλα και ενός κεντρικού πάρκου στη Θεσσαλονίκη, όπως για παράδειγμα ο Εθνικός Κήπος στην Αθήνα, κάνει την ύπαρξη αυτής της σπάνιας πράσινης όασης ακόμη πιο σημαντική.

Το πολιτιστικό μνημείο της «πηγής Κρυονερίου». Στο ανώτερο σημείο αυτού του τμήματος, σώζεται ακόμη η περίφημη «πηγή Κρυονερίου», μια φυσική πηγή από όπου έτρεχε γάργαρο νερό μέχρι τη δεκαετία του 1980, όταν η χάραξη της διέλευσης της Περιφερειακής Οδού δεν την έλαβε υπόψη της και ο δρόμος πέρασε από επάνω της, ευτυχώς μέσω μιας κοιλαδογέφυρας. Δυστυχώς όλη η υδροχαρής βλάστηση γύρω της καταστράφηκε. Πολύ πρόσφατα, στις 27/6/25, το Σωματείο Εργαζομένων ΕΥΑΘ προχώρησε στον καθαρισμό της βρύσης της πηγής Κρυονερίου! Έπειτα από 30 και πλέον χρόνια ο χώρος καθαρίστηκε!

Μια φυσική πλατανοσυστάδα – φυσικό μνημείο που επιβιώνει ακόμη!

Κοντά στο εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου, αλλά μέσα στην κοίτη, διασώζεται αυτοφυής συστάδα πλατανιών, η οποία διακρίνεται ακόμη και από δορυφόρο

Η συγκεκριμένη συστάδα αποτελείται από επτά άτομα, διαφορετικών ηλικιών.

Το μεγαλύτερης ηλικίας δέντρο υπολογίζεται περί τα 100 και πλέον έτη και πιθανότατα να αναπτύχθηκε κατά την περίοδο του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου, όταν εκεί είχε εγκατασταθεί μονάδα του συμμαχικού στρατού και η βόσκηση φέρεται να σταμάτησε ολοσχερώς. Χαρακτηριστικό της φυσικής του ανάπτυξης αποτελεί ο τριπλός κορμός, που του αποδίδει μια ιδιαίτερη υπόσταση.

Ενώ η ποικιλόμορφη υδροχαρής βλάστηση του ρέματος είναι αφεαυτού της πολύ σπάνια για την πόλη της Θεσσαλονίκης, η αυτοφυής δασοσυστάδα πλατανιών είναι ακόμη πιο σπάνια, εφόσον μιλάμε για αστικό περιβάλλον και όχι για κάποια απόμακρη περιοχή, όπως τα Πλατανάκια Πανοράματος. Καθώς υπάρχουν ήδη προσπάθειες για να χαρακτηριστούν τρία μεμονωμένα υπεραιωνόβια πλατάνια της Θεσσαλονίκης ως «μνημεία της φύσης», τότε αυτός ο χαρακτηρισμός θα άξιζε να αποδοθεί και σε αυτή την σπάνια δασοσυστάδα, συνοδευόμενος από αντίστοιχα μέτρα προστασίας και ανάδειξης.

Η λωρίδα γης που ξεχάστηκε και το δάσος με το ρέμα που μπήκαν στο σχέδιο πόλης! Το 1935 είχε γίνει η απαλλοτρίωση των οικοπέδων της γύρω περιοχής και διανεμήθηκαν μέσω της Πρόνοιας σε πρόσφυγες. Στη δεκαετία του 1960, σύμφωνα με μαρτυρίες κατοίκων, ανεγείρονταν τη νύχτα και παρανόμως κατοικίες και το πρωί κατεδαφίζονταν, μέχρις ότου τελικά σταμάτησαν οι κατεδαφίσεις και τα σπίτια χτίστηκαν κανονικά. Το 1984, η διοίκηση Μαναβή στον Δήμο Θεσσαλονίκης έκανε μια τροποποίηση στο σχέδιο πόλης σε «λευκό χαρτί» και ενέταξε όλα τα αυθαίρετα στο σχέδιο πόλης, μαζί με ένα κομμάτι του περιαστικού δάσους, περίπου 150 τ.μ. και όλη την κοίτη του ρέματος! H πολεοδομία του Δήμου κινείται από τότε βάσει ενός χάρτη που έχει καταρτίσει και στον οποίο αποτυπώνεται δρόμος πλάτους 50 μέτρων εκεί όπου βρίσκεται το ρέμα!

Η Πρωτοβουλία Κατοίκων Κρυονερίου – Άνω Τούμπας από το 2022 επισημαίνει την αντίθεσή της στο ενδεχόμενο να κατασκευαστεί δρόμος στο τμήμα που προβλέπει ο χάρτης της Πολεοδομίας, καθώς αυτό σημαίνει ότι θα χαθεί δάσος και συνολικά ένα κομμάτι της βιοποικιλότητας, την ώρα που το πράσινο στην πόλη σπανίζει δραματικά.

Η απειλή του «καθαρισμού της βλάστησης» για «αντιπλημμυρικούς λόγους» Η ΕΥΑΘ Παγίων θεωρεί ότι η βλάστηση του ρέματος χρήζει «καθαρισμού» για αντιπλημμυρικούς λόγους και όταν βρει τα απαραίτητα κονδύλια μάλλον θα προχωρήσει σε μια μορφή αποψίλωσης που έχουμε γνωρίσει και σε άλλες περιοχές της Θεσσαλονίκης και της Ελλάδας. Δεν θα πρόκειται δηλαδή για έναν απλό καθαρισμό και αραίωση της βλάστησης με επιλεκτικές χειρωνακτικές παρεμβάσεις από ειδικευμένο συνεργείο, αλλά για αποψιλωτικό καθαρισμό με βαριά μηχανήματα, τα οποία θα απομακρύνουν και ολόκληρα δέντρα, καθιστώντας απαραίτητες και άλλες αντιπλημμυρικές παρεμβάσεις, όπως «σταθεροποίηση» – τσιμεντοποίηση της κοίτης ή χρήση συρματοκιβωτίων. Ωστόσο, αν μιλάμε για αντιπλημμυρικούς λόγους, τότε προτεραιότητα έχει μάλλον η απομάκρυνση των αυθαίρετων κτισμάτων που παραμένουν ακόμη μέσα στην κοίτη, κοντά στη γέφυρα της οδού Λαμπράκη και διαμορφώνουν «ένα σχεδόν ολόκληρο χωριό, σα να έστησε κάποιος κινηματογραφικό σκηνικό».

Αναγνώριση της αξίας της περιοχής Τη σημασία αυτού του χώρου αναγνωρίζουν εδώ και καιρό οργανώσεις πολιτών της Θεσσαλονίκης. Για παράδειγμα, την Κυριακή 16 Ιουνίου του 2024, οι ομάδες «Οικόπολις – μια παράλληλη πόλη», το «Δίκτυο SOSε τα Δέντρα», η «Πρωτοβουλία Κατοίκων Κρυονερίου – Άνω Τούμπας», το «Fridays for Future Thessaloniki» και το «Γίνε η διαφορά», διοργάνωσαν πεζοπορία και περιήγηση γνωριμίας με το ρέμα Κρυονερίου / Πολυγνώτου. Τη σημασία αυτή φαίνεται να κατανοεί η σημερινή διοίκηση του Δήμου Θεσσαλονίκης, καθώς σε μια πρόσφατη συνεργασία με την εθελοντική ομάδα Cleaningans, τον περασμένο Μάρτιο, καθάρισαν από σκουπίδια μεγάλο μήκος της κοίτης του ρέματος. Κοντά στα 20.000 λίτρα σύμμεικτων απορριμμάτων και ογκωδών αντικειμένων διαμόρφωσαν τον τελικό απολογισμό, τα οποία περιλάμβαναν 90 σακούλες των 150-250lt, 1 προφυλακτήρα αυτοκινήτου, 1 κιθάρα, 1 μπανιέρα, 1 τουαλέτα, 6 ελαστικά οχημάτων, 3 καρέκλες, 3 στρώματα, καθώς και πλαστικούς σωλήνες, μαξιλάρια, οικοδομικά υλικά, σίδερα, σπασμένα, παλέτες, μελίσσια, βαρέλια, παιδικά παιχνίδια, έπιπλα κ.ά.

Όπως έχουμε υποστηρίξει επανειλημμένα, με βιβλία, επιστημονικές δημοσιεύσεις και εκλαϊκευμένα άρθρα στον έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο, τα ρέματα της Θεσσαλονίκης υπέστησαν μια ριζική ισοπέδωση κατά τη μεταπολεμική περίοδο, όταν στη χώρα μας επικρατούσαν πολύ συγκεκριμένες και επιτακτικές στεγαστικές ανάγκες. Σήμερα, η γνώση μας έχει αναπτυχθεί, ενώ υπάρχουν και πολλά πλέον εντυπωσιακά παραδείγματα αναπλάσεων από μεγάλες μητροπόλεις ανά τον κόσμο, ώστε να θεωρούμε τα ρέματα ως πολύτιμα φυσικά οικοσυστήματα που αξίζει να τα προστατέψουμε και να τα αναδείξουμε. Είναι πλέον κοινή πεποίθηση ότι τα υδροχαρή οικοσυστήματα που αναπτύσσονται στις όχθες των ρεμάτων μπορούν να ενισχύσουν το ισχνό πράσινο των πόλεων, να μετριάσουν τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής και να αναβαθμίσουν δραστικά την ποιότητα ζωής των κατοίκων τους. Το ρέμα Κρυονερίου / Πολυγνώτου θα μπορούσε να είναι μια τέτοια περίπτωση.

*Ο Γιώργος Μπλιώνης είναι Δρ. Βιολογίας – Οικολογίας, συγγραφέας περιβαλλοντικής ιστορίας και εκπαίδευσης, και ερασιτέχνης ερευνητής των ρεμάτων της Θεσσαλονίκης.