Ενεργειακές κοινότητες: Θετικός αντίκτυπος και αρνητικοί λογαριασμοί

Λέξεις: Κυριακή Μεταξά

Ιωάννινα, Φεβρουάριος 2024. Μέλη της ενεργειακής κοινότητας Κοινέργεια στα Ιωάννινα λαμβάνουν αρνητικούς (!) λογαριασμούς ρεύματος, λόγω της συμμετοχής τους σε συλλογικό έργο εικονικού ενεργειακού συμψηφισμού. Η σημασία της αυτοπαραγωγής για την προστασία καταναλωτών και επιχειρήσεων έναντι ενεργειακών κρίσεων αποδεικνύεται στην πράξη μέσα από το παράδειγμα της Κοινέργειας, και άλλων ενεργειακών κοινοτήτων (ΕΚΟΙΝ) που ενώνουν τις δυνάμεις τους για την ανάπτυξη του κινήματος της ενεργειακής δημοκρατίας στην Ελλάδα. 

Το άκουσμα της παραπάνω εντυπωσιακής είδησης, γεννά αναπόφευκτα στο μυαλό των περισσότερων που έρχονται αντιμέτωποι με υπέρογκους λογαριασμούς ενέργειας, το ερώτημα πώς μπορώ να το πετύχω κι εγώ;. Κι εδώ ξεκινούν οι προκλήσεις, όπως η δυσκολία του να κατανοεί κανείς ζητήματα σχετικά με την ενέργεια. Πόσο μάλλον να μπορεί να επικοινωνεί επιτυχώς με άλλους ανθρώπους –ιδιαίτερα μη ειδικούς- γύρω από αυτά, να συναποφασίζει και να δρα συλλογικά. Βασική προϋπόθεση, για μια ενεργειακή μετάβαση όπου οι πολίτες θα συμμετέχουν ενεργά, δίχως διακρίσεις αποτελεί η εξοικείωση με όρους τεχνικούς και συχνά δυσνόητους. Χρειάζεται, λοιπόν, να προσπαθήσουμε να ξεκαθαρίσουμε το τοπίο, κι οι πιο μυημένοι οφείλουμε να μάθουμε να μιλάμε πιο απλά για θέματα… εγγενώς πολύπλοκα. 

Ας αποκωδικοποιήσουμε βασικές έννοιες και όρους:

Ενεργειακές κοινότητες (ΕΚΟΙΝ): Αστικοί συνεταιρισμοί που επιτρέπουν στους πολίτες να συμμετέχουν στην αγορά ενέργειας μέσα από την παραγωγή και εξοικονόμηση ενέργειας (μεταξύ άλλων) από ανανεώσιμες πηγές, ενισχύοντας το εισόδημά τους, προστατεύοντας το περιβάλλον και προωθώντας τον εκδημοκρατισμό του τομέα της ενέργειας. Πρωτοπόρους ενεργειακούς συνεταιρισμούς, συναντούμε τόσο στην ηπειρωτική όσο και στη νησιωτική Ελλάδα, πολύ πριν από τη θέσπιση του Νόμου 4513/2018. Πρωτοθεσπίστηκαν με τον Ν4513/2018 ενώ ο πρόσφατος Ν5037/2023 εισήγαγε δύο νέους τύπους: τις Κοινότητες Ανανεώσιμης Ενέργειας (ΚΑΕ) και τις Ενεργειακές Κοινότητες Πολιτών (ΕΚΠ) ενώ απαγόρευσε την ίδρυση νέων ΕΚΟΙΝ σύμφωνα με τον παλαιότερο νόμο. Και οι τρεις τύποι, στηρίζονται στην ανοιχτή και εθελοντική συμμετοχή και έχουν ως πρωταρχικό σκοπό να προσφέρουν περιβαλλοντικό, οικονομικό και κοινωνικό όφελος και όχι οικονομικό κέρδος, σε επίπεδο κοινότητας για τα μέλη τους ή τις τοπικές περιοχές της δράσης τους.

Συλλογικό έργο: Συνηθέστερα πρόκειται για απομακρυσμένο φωτοβολταϊκό πάρκο της ΕΚΟΙΝ, στο οποίο τα μέλη επενδύουν από κοινού «αγοράζοντας» τμήμα του για την κάλυψη των αναγκών τους (ιδιοκατανάλωση) μέσω εικονικού ενεργειακού συμψηφισμού. Μπορεί να αναφέρεται και ως έργο αυτοπαραγωγής ή έργο εικονικού ενεργειακού συμψηφισμού. Οι ΕΚΟΙΝ μπορούν να λειτουργούν και εμπορικά έργα ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ΑΠΕ), δηλαδή έργα όπου η ενέργεια που παράγεται δεν καλύπτει τις ανάγκες των μελών αλλά πωλείται στο δίκτυο αποφέροντας οικονομικά οφέλη στα μέλη της κοινότητας. Βασικό πλεονέκτημα ενός συλλογικού έργου είναι η αξιοποίηση οικονομίων κλίμακας που καθιστά την επένδυση ευνοϊκότερη. 

Ενεργειακός συμψηφισμός: Μετά τη σύνδεση του έργου στο δίκτυο ο σταθμός εγχέει, θα λέγαμε «στέλνει», την ενέργεια που παράγει στο δίκτυο. Ο ενεργειακός συμψηφισμός (net metering) επιτρέπει τον συμψηφισμό της ενέργειας (σε kWh) που παράγεται σε έναν σταθμό με την ενέργεια που καταναλώνεται σε μια εγκατάσταση που βρίσκεται στο ίδιο σημείο. Η περίσσεια ενέργεια που δεν καταναλώνεται σε πραγματικό χρόνο “αποθηκεύεται” στο δίκτυο για διάστημα έως και τριών ετών. Μετά την τριετία γίνεται εκκαθάριση και ο καταναλωτής-παραγωγός (αυτοπαραγωγός) πιστώνεται στον λογαριασμό του την ενέργεια που έχει καταναλώσει ενώ τυχόν πλεόνασμα ενέργειας δεν αποζημιώνεται. Αυτή η μέθοδος εφαρμόζεται στην περίπτωση εγκατάστασης φωτοβολταϊκών (ΦΒ) στη στέγη κατοικίας ή επιχείρησης για την κάλυψη των αναγκών της. 

Εικονικός ενεργειακός συμψηφισμός: Παρόμοια, ο εικονικός ενεργειακός συμψηφισμός (virtual net metering) επιτρέπει τον συμψηφισμό ενέργειας που παράγεται σε έναν σταθμό με τις καταναλώσεις εγκαταστάσεων που βρίσκονται σε απόσταση από αυτόν. Από τον εικονικό ενεργειακό συμψηφισμό μπορούν να επωφεληθούν πολίτες μόνο εάν συμμετέχουν σε μια ΕΚΟΙΝ, ενώ δεν είναι απαραίτητο να εκπροσωπούνται όλα τα μέλη από τον ίδιο προμηθευτή. Απαντά αποτελεσματικά στις δυσκολίες που σχετίζονται με την εγκατάσταση ΦΒ σε στέγες, λόγω προσανατολισμού, σκίασης ή προβληματικής συνεννόησης μεταξύ των ιδιοκτητών. 

Ενεργειακή δημοκρατία: Κίνημα πολιτών που εμπνέονται από το όραμα μιας κοινωνικά δίκαιης ενεργειακής μετάβασης. Στόχος δεν είναι μόνο μετάβαση από ένα συγκεντρωτικό ενεργειακό μοντέλο με βάση τα ορυκτά καύσιμα σε ένα πιο αποκεντρωμένο χαμηλών εκπομπών άνθρακα, αλλά και ο εκδημοκρατισμός του συστήματος. Δηλαδή η μετατόπιση της εξουσίας από ένα μικρό αριθμό μονοπωλιακών ενεργειακών εταιρειών προς τους πολίτες και τις τοπικές κοινότητες που συμμετέχουν ενεργά στην παραγωγή, την κατανάλωση, την αποθήκευση, την εμπορία καθαρής ενέργειας και την ενεργειακή απόδοση. Μέσα από συλλογικά σχήματα και ενεργειακούς συνεταιρισμούς έχουν λόγο για την διαχείριση και αξιοποίηση τοπικών ενεργειακών πόρων.  

Η περίπτωση της Κοινέργειας αποτελεί ορόσημο για την ενεργειακή δημοκρατία στην Ελλάδα καθώς δημιουργεί ένα θετικό προηγούμενο για την πλήρη εφαρμογή του εικονικού ενεργειακού συμψηφισμού από όλους τους προμηθευτές. Σε αυτό συνέβαλε σημαντικά και η Δέσμη Ενεργειακών Κοινοτήτων, μια πανελλαδική δικτύωση ενεργειακών κοινοτήτων ευρείας βάσης που μαζί με υποστηρικτικούς φορείς στοχεύει στην άρση εμποδίων για την ανάπτυξη των ενεργειακών κοινοτήτων, όπως η ελλιπής εφαρμογή της νομοθεσίας και η βελτίωση της, η ανεπάρκεια του υφιστάμενου δικτύου, η έλλειψη διαθέσιμων πόρων ή η μη αξιοποίηση τους στην περίπτωση των λιγνιτικών περιοχών, και γενικότερα η εξυγίανση του πεδίου. 

Σύμφωνα με το Παρατηρητήριο Ενεργειακών Κοινοτήτων, της δεξαμενής σκέψης The Green Tank, σήμερα στην Ελλάδα λειτουργούν συνολικά 1.689 EKOIN, με την συντριπτική πλειοψηφία αυτών να έχει συσταθεί μετά την θέσπιση του Ν4513/2018. Ο αριθμός αυτός δυστυχώς δεν αντανακλά την πραγματική ανάπτυξη του κινήματος της ενεργειακής δημοκρατίας, καθώς οι περισσότερες αποτελούν κεκαλυμμένες ιδιωτικές πρωτοβουλίες που δημιουργήθηκαν προκειμένου να εκμεταλλευτούν τα κίνητρα που προσέφερε αρχικά ο νόμος, π.χ. προτεραιότητα στην σύνδεση στο δίκτυο. Αυτό καταδεικνύει και ο σημαντικά μεγαλύτερος αριθμός εμπορικών έργων (1.580 έργα, ισχύος 1164ΜW) που έχουν αναπτυχθεί έναντι έργων αυτοπαραγωγής (44 έργα, ισχύος 44ΜW). 

Τί είναι αυτό που ξεχωρίζει τις αυθεντικές ΕΚΟΙΝ από τις… ντεμεκ; Καταρχάς η στόχευση στην δημιουργία οφέλους, οικονομικού και συνάμα περιβαλλοντικού και κοινωνικού, εν αντιθέσει με την απόλυτη κερδοσκοπία. Δεύτερον, η συμπόρευση με το διεθνές συνεταιριστικό κίνημα και η υιοθέτηση των επτά αρχών του που διασφαλίζουν την ανοιχτή συμμετοχή, την δημοκρατική διακυβέρνηση, την αλληλοϋποστήριξη κ.λπ. Με αυτές ως πυξίδα, ακόμα και έργα εμπορικού χαρακτήρα μπορούν να φέρουν σημαντικό κοινωνικό αντίκτυπο, καθώς τα ίδια τα μέλη μέσα από δημοκρατικές διαδικασίες αποφασίζουν πως θα αξιοποιηθούν οι εισροές χρημάτων με τρόπο που να ωφελεί την ευρύτερη κοινότητα. Για παράδειγμα, για την διευκόλυνση της συμμετοχής οικονομικά ασθενέστερων πολιτών στην κοινότητα σε μια δράση αντιμετώπισης ενεργειακής φτώχειας ή για την αναβάθμιση ενός σχολικού κτιρίου που θα μπορούσε να συνδυαστεί με εκπαιδευτικές δράσεις στην σχολική κοινότητα. Πέρα από σχολεία βιωσιμότητας οι ΕΚΟΙΝ προάγουν μια κουλτούρα συνδιαμόρφωσης, αλληλοσεβασμού και υποστήριξης που συμβάλλει στην ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής. Η κυριότερη διαφορά, έγκειται πως στον πυρήνα τους έχουν μια αντίληψη για την ενέργεια ως κοινό αγαθό κι όχι ως εμπόρευμα στο οποίο κάποιος έχει πρόσβαση με βάση την οικονομική του δυνατότητα.

*Η Κυριακή Μεταξά είναι Συντονίστρια Προγραμμάτων Οικολογίας, Ίδρυμα Χάινριχ Μπελ