Ερευνητική Δημοσιογραφία: Το αντίπαλο δέος στην εμπορευματοποίηση και έκλειψη της ενημέρωσης

Λέξεις: Σοφία Καϊτατζή – Γουίτλοκ

Βιώνουμε την κυριαρχία των ψευδών ειδήσεων, της infoganda και της διάχυτης σύγχυσης.

Στην επικράτεια επικοινωνιακής ασυδοσίας η ‘Ερευνητική Δημοσιογραφία’ (‘ΕΔ’) αποτελεί κύριο εναλλακτικό υπόδειγμα προσήλωσης στη δημοσιογραφική αποστολή.

Ορθώνεται ως λαμπρό ‘αντίπαλο δέος επαγγελματισμού’, καθώς δεσμεύεται να διασφαλίζει διαφάνεια στις σχέσεις εξουσίας, προασπίζοντας τα ανθρώπινα δικαιώματα και το κράτος δικαίου. Αποκαλύπτει τις ενυπάρχουσες εντάσεις των αντικρουόμενων συμφερόντων και την εκμετάλλευση στο δημόσιο βίο. Αντιμάχεται τις παθογένειες, επιμένοντας πεισματικά να αποκαλύπτει τις δυσπρόσιτες πτυχές της διαφθοράς.

Φωτίζει ιδίως όσα επίμαχα ζητήματα υφίστανται, κατά συνθήκη, συσκότιση ή ‘κήρυξη σε αφάνεια’, από τα ελεγχόμενα εμπορικά ΜΜΕ. Κοντολογίς, η ‘ΕΔ’ είναι το κρισιμότερο ‘όπλο’ των σύγχρονων πολιτειών κατά της πολιτικής άγνοιας, της στρατηγικά οργανωμένης και διάχυτης παραπληροφόρησης. Οι κοινωνικές ανισότητες οξύνονται ραγδαία και οι πολιτείες αντιμετωπίζουν δυσοίωνα αδιέξοδα, ο ρόλος της ‘ΕΔ’, εδώ, αποτελεί κρισιμότατο αρωγό. Ακριβώς επειδή προσηλώνεται στην ιδρυτική αποστολή της δημοσιογραφίας, επιμένοντας ευλαβικά στον έλεγχο των εξουσιών.

Η δημοκρατία και η δημοσιογραφία, από συστάσεώς τους, ανέκυψαν ως αλληλοτροφοδοτούμενοι, σύμφυτοι θεσμοί. Πορεύονται αλληλένδετα και συμβιωτικά. Συνεπώς, η μαχητική ‘ΕΔ’ συνιστά ζωτικά υπαρξιακή λειτουργία για την επιβίωση της δημοκρατίας. Η ειδοποιός διαφορά της ‘ΕΔ’ έγκειται περαιτέρω στη διαλεύκανση πρωτίστως πολύπλοκων διασυνοριακών σκανδάλων οικονομικοπολιτικής διαπλοκής κλίμακας, διεθνικών δικτύων εγκληματικότητας. Ενδεικτικά, το εμπόριο σάρκας-trafficking και το ξέπλυμα μαύρου χρήματος σε εξωχώριες νήσους. Αυτή η πτυχή της ‘ΕΔ’ ευνοήθηκε ιδιαίτερα με την ωρίμανση του διαδικτύου και του ψηφιακού web 2.0 αναδεικνύοντας την ευκρινέστερα στη νέα χιλιετία.

ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ – ΑΠΟ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΕ ΙΔΙΩΤΙΚΟΓΡΑΦΙΑ

Η καλώς νοούμενη δημοσιογραφία είναι αδέσμευτη, ενώ η προκύπτουσα ενημέρωση αποτελεί δημόσιο αγαθό, όπως η δημόσια εκπαίδευση (Βλέπε και Stiglitz, (1999) ‘Knowledge as a Global Public Good’ chapter in Inge Kaul et al.)

Ακριβέστερα, η έγκυρη ενημέρωση αποτελεί κορυφαία λειτουργική προϋπόθεση του δημοκρατικού πολιτεύματος. Εξαιτίας του ιδιότυπα ζωτικού αυτού χαρακτήρα, οι δύο θεσμοί: δημοκρατία και δημοσιογραφία, αποτελούν παράλληλη συζυγία, συνυπάρχοντας συμβιωτικά.

Εντούτοις, η δημοσιογραφία οφείλει πάντα, απαρεγκλίτως να τελεί ευδιάκριτα σε αντιπαραβολή και αντιπαράθεση απέναντι στους αξιωματούχους της εξουσίας. Η ρήτρα αυτή απορρέει από την ανάθεση στη δημοσιογραφία να ασκεί «έλεγχο της εξουσίας». Ωστόσο, ενώ οφείλει να παραμένει αδέσμευτη και αδέκαστη, ώστε να διασφαλίζεται η αποστολή της, ανταυτού, εναγκαλίστηκε ασφυκτικά πλέον τις εξουσίες. Για τούτο, ο Τύπος οφείλει να παραμένει, κατά βάση, μη-κερδοσκοπικός, ακόμη και όταν ιδιοκτησιακά ανήκει σε ιδιώτες.

Εναλλακτικά, δύναται να έχει συλλογικό, συνεταιρικό ή δημόσιο χαρακτήρα. Πάντως, η αδέσμευτη ερευνητική δημοσιογραφία είναι ζωτικής αξίας για την υπόσταση και ευημερία κάθε πολιτείας. Διότι μόνο με την εύρωστη λειτουργία της, δύναται να διασφαλίζεται η δέουσα λογοδοσία των κυβερνώντων και να αξιώνεται η υπολογότητα των ισχυρών του χρήματος. Έτσι, αποκομίζεται κρυστάλλινη διαφάνεια γύρω από τα πεπραγμένα τους. Τούτη η αυταξία είναι προφανής, ιδίως όποτε επαπειλούνται υφαρπαγές δημόσιων πόρων ή χώρων. 

Ιστορικά, η δημοσιογραφία, ‘νομιμοποιήθηκε’ θεσμικά επειδή  υπόσχεται να υλοποιεί αυτόν τον καίριο ρόλο ασφαλιστικής δικλείδας του πολιτεύματος: τον έλεγχο της εξουσίας ώστε να προάγονται το δημόσιο συμφέρον και οι ισόρροπες σχέσεις συνεργασίας. Ipso facto, η ελευθεροτυπία αποτελεί αυταξία, αφού συνιστά προϋπόθεση και θεματοφύλακα του δημοκρατικού πολιτεύματος. Αυτά υπαγορεύουν οι συστατικές δημοκρατικές αρχές και προϋποθέτουν οι κώδικες δεοντολογίας. 

Ποια είναι όμως η σύγχρονη πραγματικότητα; Γιατί μεταλλάχτηκαν το πάλε ποτέ ‘λειτούργημα’ και η Πολιτική; Πώς εξέπεσαν σε μηχανισμούς προπαγάνδας, μέχρι και το status της αποκλειστικής θεραπαινίδας του κεφαλαίου μονομερώς; Εύλογα, η απαξίωση της δημοσιογραφίας διολίσθησε σε έσχατες βαθμίδες, διεθνώς, εξαιτίας του σφικτού, όσο και ακυρωτικού εναγκαλισμού της με τις εξουσίες. Η διαφθορά του πολιτικο-επιχειρηματικού πεδίου έκανε μετάσταση, αφού ιδιοκτήτες είναι οι ισχυρότεροι οικονομικοί όμιλοι σε άμεση εξάρτηση από τους χρηματοδότες της εκπεσούσας δημοσιογραφίας.

Η δημοσιογραφία απορροφήθηκε από πολιτικο-επιχειρηματικά συμφέροντα και κερδοσκοπικές στρατηγικές, τις πρόσφατες δεκαετίες. Στο καθεστώς λυσσαλέου ανταγωνισμού, τα περιθώρια καλών δημοσιογραφικών πρακτικών στενεύουν, όταν δεν εκμηδενίζονται. Οφείλουμε επομένως να αντιδιαστέλλουμε προσεκτικά τα ασκούμενα είδη δημοσιογραφίας, ξεχωρίζοντας τα συμβιβασμένα, συμβατικά, κατ’ επίφαση ΜΜΕ, από τα αδέσμευτα ερευνητικά.  

Το λειτούργημα της δημοσιογραφίας ως ισόρροπη και σφαιρική ενημέρωση και άρα, ως δημόσιο αγαθό, ασκείται πλέον τόσο ελλειπτικά, ώστε οι πολίτες να τελούν συχνά σε άγνοια βασικών υποθέσεών τους. Στον επαγγελματικό στίβο υπερισχύουν η μεροληψία, η ακατάσχετη στρατηγική, παρεμβατική προπαγάνδα, οι δράσεις πειθούς υπέρ ιδιοτελών συμφερόντων.  Ενίοτε πρωταγωνιστούν ακόμη και αδίστακτοι εκβιαστές ή πράκτορες κάθε προέλευσης (Χαρακτηριστικότερη, κατά την προηγούμενη κυβερνητική θητεία, είναι η περίπτωση: Μένιου Φουρθιώτη).

Εξυπακούεται πως τέτοιες πρακτικές υπονομεύουν το δημόσιο συμφέρον. Είναι αξιοσημείωτο, ωστόσο, πως τα πράγματα στη δημόσια σφαίρα των δυτικών χωρών δεν ήταν πάντα διάτρητα και αποσαθρωμένα. Μεταπολεμικά υπήρξαν περίοδοι άνθησης ή λαμπρής  επιτέλεσης της καλώς νοούμενης δημοσιογραφίας σε έντυπα ή ηλεκτρονικά ΜΜΕ. Ξεχωρίζουν ορισμένα αξιέπαινα δείγματα τολμηρής, ακέραιης ερευνητικής  δημοσιογραφίας, όπου δημοσιογράφοι αψήφησαν γενναία τις εξουσίες, αποκαλύπτοντας δυσώδη εγκλήματα και παραβάσεις διαφθοράς σε κορυφαία επίπεδα. Εμβληματικές είναι οι περιπτώσεις ‘Watergate’, της εφημερίδας Washington Post και τα πολεμικά ρεπορτάζ του BBC στην κρίση του Σουέζ (Βλέπε σχετικά και « BBC Independence and Impartiality: The Case of the 1956 Suez Crisis» για τα ρεπορτάζ του καναλιού στην  κρίση του Suez)

Η διαπίστωση ότι τα ΜΜΕ μεταλλάχτηκαν αποτελεί πλέον κοινό τόπο. Αλώθηκαν και έχουν υπαχθεί στον έλεγχο της ολιγαρχικής πολιτικο-οικονομικής εξουσίας, διεθνώς. Μπορεί οι επιμέρους εθνικές εκδοχές ανθεκτικότητας και ανεξαρτησίας των ΜΜΕ να ποικίλουν. Αυτό συναρτάται με τις κατά τόπους αντιστάσεις των κλάδων και των φορέων του κράτους, την πολιτική κουλτούρα και την ποιότητα της εκάστοτε δημοκρατίας. Η εκτροπή προς την ‘ιδιωτικογραφία’ αποτελεί όμως γενικευμένη τάση, παγκοσμιοποιημένο, νοσηρό και νοσογόνο φαινόμενο. Είναι καταφανές πως οι κυρίαρχοι τρέμουν την κριτική και την ελευθερία της έκφρασης, γι’αυτό άλλωστε σπεύδουν σωρηδόν σε πρακτικές φίμωσης, όπως μαρτυρά η έξαρση των προσφυγών SLAPPs. 

 ΠΩΣ ΑΝΕΚΥΨΕ Η ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑ; 

Ενώπιον ανάλογων διαβρωτικών παθογενειών και προκλήσεων στη δημόσια σφαίρα, δεν άργησαν να ξεπηδήσουν οι σθεναρές αντιστάσεις. Η καταπιεστική παρακμή πυροδότησε το αντίπαλο δέος των εύρωστων αντιστάσεων από ακέραιους δημοσιογράφους που πήραν πρωτοβουλίες και αγωνίστηκαν για την επαγγελματική αξιοπρέπεια. Πολλοί ανυπότακτοι δημοσιογράφοι παραιτήθηκαν από τα πόστα τους, αντί να ανέχονται να αυτολογοκρίνονται ή να εξευτελίζονται στην επιτέλεση του λειτουργήματός τους. Χαρακτηριστικά εμβληματική περίπτωση είναι η παραίτηση του δημοσιογράφου Lowell Bergman από την εκπομπή ’60 Minutes’ του Δικτύου ‘CBS’ στις ΗΠΑ, όπως γλαφυρά αποτυπώνεται στην ταινία:  ‘The Insider’. Μάλιστα, ορισμένοι από τους παραιτούμενους είναι ακριβώς οι δημιουργοί του αντίπαλου, νέου, αγωνιστικού πρότυπου αγωνιστικής δημοσιογραφίας του εικοστού πρώτου αιώνα.  

Εν μέσω πύκνωσης κρουσμάτων λογοκρισίας στις αίθουσες σύνταξης, ή υπόθαλψης αυτολογοκρισίας ή παρασιώπησης και καθαγιασμού ληστρικών επιδρομών κατά των δημόσιων πόρων και αγαθών, αντί για το ενάντιο, πολλοί έντιμοι επαγγελματίες εγκατέλειψαν τη μεταλλαγμένη ιδιωτικογραφία. Αντιδρώντας έμπρακτα στα φαινόμενα διαπλοκής, απέρριψαν πεδία δημοσιότητας που υποβιβάζουν τους λειτουργούς, προσβάλλοντάς τους ηθικά και επαγγελματικά. Κορυφαίοι ερευνητές δημοσιογράφοι αποχώρησαν από τις ασφυκτικά αγοραίες συνθήκες εκμετάλλευσης, κερδοσκοπίας και ιδιωτικογραφίας. Τόσο ηθικά-επαγγελματικά, όσο και δημοκρατικά-πολιτικά  αυτό ήταν αναπόφευκτο. Η ερευνητική δημοσιογραφία είναι εύλογα δαπανηρή και βραδυπορούσα αναγκαστικά. Η ποιότητα ανάλογου έργου μπορεί να επιτελείται από υπομονετικούς, ασυμβίβαστους επαγγελματίες και αποκλειστικά από ανεξάρτητους θεσμούς ΜΜΕ. Μέσα, ταγμένα στην δημοκρατική αποστολή και ικανά να επενδύουν σε μακροπρόθεσμους στόχους έρευνας.  

ΠΩΣ ΑΝΤΙΔΙΑΣΤΕΛΛΕΤΑΙ Η ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΜΒΑΤΙΚΗ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑ

– Μάχεται συστηματικά και αθόρυβα για τη διακρίβωση παρατηρήσιμων ατασθαλιών και την τεκμηρίωση περίπλοκων εγκλημάτων.

– Δρα συνεργατικά και προδραστικά. Επίσης, εταιρικά και συλλογικά, με γνώμονα στόχους αποκαλύψεων σε υπερσυνοριακά περιβάλλοντα αφανών αλληλεξαρτήσεων.   

– ‘Σκάβει’ μεθοδικά και επίμονα για την εξόρυξη και διασταύρωση αλληλένδετων υποθέσεων επιδιώκοντας την ακλόνητη εδραίωση της αλήθειας.

– Δεν συγκαλύπτει οδυνηρά και επιβλαβή γεγονότα. Δεν παραγνωρίζει, ούτε παραμελεί αθέατες πτυχές της αλήθειας.

– Δεν εξαρτά την οικονομική επιβίωσή της από τη διαφημιστική δαπάνη των διαφημιζόμενων, που συχνά δρουν εκμαυλιστικά στα συμβατικά ΜΜΕ. 

– Δεν κυνηγά τα στιγμιαίας αξίας εντυπωσιοθηρικά scoop. Κυνηγά τους απατεώνες, τους πλανητικούς μαφιόζους της διαφθοράς, όπως τους εμπόρους ναρκωτικών, του παγκόσμιου trafficking, τις υπαίτιες για βιομηχανικούς καρκίνους πολυεθνικές, τους εγκληματούντες εναντίον του περιβάλλοντος και της καταστροφής του κλίματος. Κυνηγούν τους ιθύνοντες της ερημοποίησης που προκαλούν εξαθλίωση των κοινωνιών και παρακμή. Για όλους  τους παραπάνω λόγους η Ερευνητική Δημοσιογραφία είναι η μόνη ικανή να υπηρετεί την αλήθεια!  

ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ‘ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑΣ’

Το μάθημα ‘ΕΔ’ διδάσκεται διεθνώς σε πολλά πλέον πανεπιστήμια. Στο Τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου διδάσκεται, σε προπτυχιακό και μεταπτυχιακό επίπεδο, από το ακαδημαϊκό έτος 2016-2017 (Τα μαθήματα εντάχθηκαν στο νέο διδακτικό μας πρόγραμμα μετά από προσωπική μου εισήγηση κατά την αναθεώρησή του, και διδάχθηκαν ή διδάσκονται από την υπογράφουσα)

Το μάθημα ερμηνεύει τα αίτια της σύγχρονης έξαρσης της ‘ΕΔ’, ενώ εισάγει στην ιδιαίτερη ‘φιλοσοφία’, τις αρχές και το ήθος της κριτικής ‘ερευνητικής δημοσιογραφίας’. Εστιάζει σε συγκεκριμένα σύγχρονα διεθνή παραδείγματα, αναδεικνύοντας την καταλυτική συμβολή της ‘ΕΔ’, πρώτον, σε εγκλήματα που οδηγούνται στη δικαιοσύνη, δεύτερον, σε κρίσιμα διαφιλονικούμενα ζητήματα που ταλανίζουν κοινωνίες και πολίτες. Παρουσιάζονται οι ιδιαίτερες μεθοδολογικές και λειτουργικές προϋποθέσεις της τελέσφορης άσκησής της, όπως ο φύσει μαχητικός της χαρακτήρας. Εξηγείται η αναγκαιότητα συλλογικής, δημόσιας, μη-κερδοσκοπικής χρηματοδότησής της. Αναλύονται τα κυριότερα είδη περιεχομένων, όπως η ανίχνευση συγκαλυμμένων παρανομιών.

Δίδεται ιδιαίτερη έμφαση στις υπερσυνοριακές συνέργειες που προτάσσουν συλλογικά οι ‘όμιλοι ερευνητών δημοσιογράφων’. Δεδομένου του παγκοσμιοποιημένου πλαισίου πολυπλόκαμων αλληλεξαρτήσεων, αυτές εκ των πραγμάτων ευνοούν την αδιαφάνεια δομών εξουσίας και διαφθοράς, δια-τοπικά και παγκόσμια. Βάσει παραδειγμάτων, ασκήσεων προσομοίωσης, αλλά και εμβληματικών ταινιών όπως: ‘The Insider’ και ‘Veronica Guerin, οι φοιτήτριες / φοιτητές μας μαθαίνουν γιατί προέχει η ερευνητική δημοσιογραφία. Συνειδητοποιούν ακόμη γιατί η ‘ΕΔ’ προϋποθέτει διακριτή μέθοδο, επαγγελματικό σθένος, αλλά και κρίσιμα θεσμικά υποστηρικτικά μέτρα από τις κοινωνίες, για την αντιμετώπιση των συγκρουσιακών ζητημάτων. Όλα αυτά είναι απαραίτητα για ακλόνητη διασταύρωση και τεκμηρίωση της αλήθειας υπέρ του δημοσίου συμφέροντος.

Τέλος, το μάθημα στοχεύει στην καλλιέργεια της ‘πίστης και υπερηφάνειας’ για το λειτούργημα, οι πρακτικές του οποίου υποστυλώνουν καίρια τις δημοκρατικές αρχές: λογοδοσίας, διαφάνειας, εκδημοκρατισμού, ισοπολιτείας. Για όλους τους παραπάνω λόγους η μαχητική ερευνητική δημοσιογραφία αποτελεί το ισχυρό αντίπαλο δέος απέναντι στην εμπορευματοποίηση και τη μετάλλαξη της ενημέρωσης σε χειραγωγική προπαγάνδα.