Εθιζόμαστε στην τοξικότητα κάθε μορφής – γιατί;

Τους τελευταίους μήνες, στα trends του tik-tok φινετσάρουν σειρές και βιβλία που πραγματεύονται και περιέχουν σχέσεις oι οποίες περιβάλλονται από τον τοξικότητα, τόσο ανάμεσα σε ερωτικούς συντρόφους όσο και σε παρέες.

Οι συγκεκριμένες πλοκές ελκύουν άτομα όλων των ηλικιών. Σειρές βιβλίων που εγείρουν την φαντασία με αναλυτικές σκηνές και βασικά συστατικά τους, το ψέμα, την υποκρισία, τον πόνο, την προδοσία, σελίδες με ανατροπές, χαρακτήρες έντονους που τρέφονται από το να ταπεινώνουν τους άλλους, συντρόφους που χρησιμοποιούν τα έτερον ήμισυ για τον προσωπικό τους συμφέρον, τσακωμοί με βωμολοχίες, άγριες σεξουαλικές σκηνές, αυτά είναι τα βασικά συστατικά πλέον για να πετύχει μία σειρά ή ένα βιβλίο. 

Tο 2022, το λογοτεχνικό είδος με τα υψηλότερα έσοδα ήταν το ρομάντζο, και με την έκρηξη των αναγνωστών στο TikTok με hashtags όπως «BookTok» τα βιβλία που πραγματεύονται τις τοξικές σχέσεις εκτοξεύθηκαν στις προτιμήσεις των αναγνωστών και κυρίως εκείνων της ηλικιακής ομάδας 12-25.

Οι αναγνώστες μεταξύ 12 και 18 ετών είναι μια ιδιαίτερα ευαίσθητη ομάδα. Ο εγκέφαλός τους αναπτύσσεται ακόμη και πολλά από τα μέσα ενημέρωσης που καταναλώνουν -είτε πρόκειται για βιβλία, τηλεόραση, ταινίες, βιντεοπαιχνίδια ή άλλη μορφή- επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο σκέφτονται, συμπεριφέρονται και αντιλαμβάνονται τον κόσμο.

Ας πάμε λίγα χρόνια πίσω στην δική μου εφηβεία, μεγάλωσα με το high school musical και τότε προτιμούσα βιβλία sci fiction, θυμάμαι χαρακτηριστικά πως ταυτιζόμουν με τους χαρακτήρες, ήθελα να τους μοιάξω, να ντύνομαι όπως εκείνοι, να ακούω την ίδια μουσική, ακόμη και να αντιγράφω αυτολεξεί τις ίδιες ατάκες. Ήθελα να βρω κι εγώ ένα αγόρι, κατά προτίμηση μπασκετμπολίστας, να έχει υπερφυσικές δυνάμεις και να “πετάει” με μαγικούς τρόπους στην θάλασσα όποιον με πειράζει. Έτσι λοιπόν, έπιανα τον εαυτό μου να μιμείται αυτά που διάβαζα και να τα συνδέει με τις εμπειρίες μου στην πραγματική ζωή. Και ναι, είναι υπέροχο να μπορείς να ταυτίζεσαι με έναν χαρακτήρα και να θέλεις απεγνωσμένα να πάρεις τα θετικά χαρακτηριστικά του, όμως, τι γίνεται αν αυτοί οι χαρακτήρες είναι νάρκισσοι και βλάπτουν τους γύρω τους;

Έχω διαπιστώσει ότι πολλά βιβλία για νεαρούς ενήλικες -και ο αριθμός αυτός αυξάνεται συνεχώς- περιέχουν σεξουαλικό περιεχόμενο και σκηνές που δεν προορίζονται για κατανάλωση από νεαρότερα ακροατήρια, χωρίς να αναγράφονται πουθενά οι κατάλληλες προειδοποιήσεις. Αυτό δεν θα ήταν σχεδόν τόσο προβληματικό αν η φύση αυτών των σκηνών δεν ήταν συχνά μη αντιπροσωπευτική του πραγματικού σεξ και των σχέσεων.

Έχει γίνει επίσης σύνηθες για τους συγγραφείς να ξεκινούν τις σειρές τους με έναν πιο ήπιο, νεανικό τόνο και να αυξάνουν την ωριμότητα των ρομαντικών ιστοριών με κάθε βιβλίο. Αυτό εκθέτει τους νεαρούς αναγνώστες σε ακατάλληλο περιεχόμενο και μπορεί να προκαλέσει σύγχυση. Πώς γίνεται το ένα βιβλίο μιας σειράς να είναι νεανικό ενώ το επόμενο να είναι πολύ, πολύ ενήλικο;

Ούτε αυτό είναι κάτι καινούργιο. Από τις αρχές της δεκαετίας του 2000, τα αισθηματικά βιβλία για νέους ενήλικες – και όχι μόνο – και μέχρι σήμερα , υπάρχει μια συνεχής ρομαντικοποίηση των τοξικών σχέσεων και της κακοποίησης, χωρίς αιτιολόγηση ή αντίκρουση. Κατά τη διάρκεια των σταδίων της πλοκής στα οποία αναπτύσσεται μια σχέση, υπάρχουν σκηνές που θα μπορούσαν να θεωρηθούν σεξουαλική επίθεση ή/και ευθεία κακοποίηση, για να ξεχαστούν αυτές οι περιπτώσεις μόλις οι χαρακτήρες γίνουν επίσημα ζευγάρι. Και φυσικά οι αναγνώστες αυτές τις σκηνές τις καταβροχθίζουν την μία μετά την άλλη, χωρίς να φιλτράρουν τι διαβάζουν κι αυτό συμβαίνει διότι, η περιγραφή είναι εξαιρετικά αναλυτική και προσεγμένη που σε ελκύει να καταλήξεις να διαβάσεις 100-200-300 σελίδες για να δεις τι θα γίνει στο τέλος.

Συνήθως τα ρομάντζα με τις τοξικές συμπεριφορές είναι σειρές με πάνω από 3 βιβλία και στο Tik-Tok θα βρεις αμέτρητες αντίστοιχες σειρές για να απολαύσεις αν τελειώσεις την πρώτη και πίστεψε με, αν τελειώσεις την πρώτη θα διψάς για τις επόμενες. Και μετά από τα βιβλία που διαβάζεις, θα φτάσεις να ψάχνεις απεγνωσμένα τις ανάλογες σειρές. Το 2022, με την “έκρηξη” του Book-Tok έκανε την εμφάνιση του στο Hulu η σειρά “Tell me lies”, η πλοκή της είναι συνηθισμένη, χωρίς εκπλήξεις, πραγματεύεται τον χαρακτήρα 6 ατόμων, τριών γυναικών και τριών ανδρών που ανάμεσα τους υπάρξει ερωτική και φιλική έλξη και ο ένας καταστρέφει τον άλλον.

Το “Tell me lies” μέχρι αυτή την στιγμή είναι viral, και όλοι οι φανατικοί περιμένουν την τρίτη σεζόν, αξίζει να σημειωθεί όμως, πως το σενάριο βασίζεται στα ομώνυμα βιβλία. Αντίστοιχη ταινία που επίσης έχει στοιχεία τοξικότητας στην πλοκή της είναι το “culpa mia” το οποίο εξίσου βασίζεται στα ίδια συστατικά τις επιτυχία της παραπάνω σειράς, όμως εδώ υπάρχει και κάτι άλλο που έχει “τραβήξει” τους θαυμαστές, η σχέση των δύο πρωταγωνιστών, οι οποίοι ήταν ζευγάρι πολλά χρόνια και τελικά το αγόρι απάτησε την κοπέλα και χώρισαν. Πάνω κάτω λοιπόν, ότι έχει συμβεί στην πλοκή της ταινίας συμβαίνει και στην πραγματική ζωή των ηθοποιών.

Οι ηλικιακές ομάδες 18-25 λοιπόν και ενδεχομένως και μεγαλύτερα άτομα τρέφουν ιδιαίτερη συμπάθεια σε αυτές τις πλοκές γιατί βλέπουν μία ταύτιση στην πραγματική τους ζωή. Μπορεί οι ίδιοι να μην έχουν βιώσει αντίστοιχες σκηνές απείρου κάλους άγριου σεξ στην ζωή τους, να μην περιβάλλονται από την τοξικότητα, όμως μπορεί και να ήθελαν να έχουν βιώσει κάτι αντίστοιχο, ή ακόμη και να γνωρίζουν πρόσωπα που βρίσκονται σε αυτόν τον τοξικό κλοιό και να μπορούν να οραματιστούν ως πρωταγωνιστές εκείνους στις ανάλογες πλοκές των βιβλίων. Επίσης, μπορεί να τους ελκύει το drama ή να έχουν ανάγκη την κάθαρση στην δική τους ζωή.

Η ψυχολόγος Ειρήνη Σπυρά σχολιάζει πως ο  εθισμός σε τοξικές πλοκές είτε αφορά σειρές, ταινίες ή βιβλία έχει ψυχολογικές, κοινωνικές και συναισθηματικές ρίζες. Εδώ είναι οι βασικοί λόγοι που εξηγούν αυτό το φαινόμενο:

1. Η Έλξη του Δράματος

• Οι τοξικές πλοκές είναι γεμάτες ένταση και απρόβλεπτες καταστάσεις. Το δράμα κρατά τους θεατές σε εγρήγορση και τους δημιουργεί την αίσθηση ότι κάτι συναρπαστικό συμβαίνει.
• Το μυαλό μας απελευθερώνει ντοπαμίνη (η ορμόνη της απόλαυσης) όταν παρακολουθούμε εντάσεις και συγκρούσεις, δημιουργώντας έναν μικρό «εθισμό» στη διαδικασία.

2. Ταύτιση

• Οι ατελείς χαρακτήρες είναι πιο «ανθρώπινοι» και συχνά αντανακλούν εσωτερικές συγκρούσεις ή τραύματα που κάποιοι αναγνώστες αναγνωρίζουν στον εαυτό τους.
• Η αίσθηση ότι μπορούν να «καταλάβουν» ή να «διορθώσουν» έναν τοξικό χαρακτήρα δημιουργεί μια βαθύτερη συναισθηματική σύνδεση.

3. Ελπίδα για Κάθαρση

• Οι τοξικές σχέσεις ή καταστάσεις συνήθως υπόσχονται μια πιθανή λύτρωση. Το κοινό συχνά ελπίζει να δει τους χαρακτήρες να “σώζονται”, κάτι που τροφοδοτεί την επιθυμία να συνεχίσουν να παρακολουθούν.
• Αυτή η ελπίδα λειτουργεί σαν κίνητρο, ακόμα κι αν τελικά η κάθαρση δεν έρχεται.

4. Ασφαλής Εξερεύνηση Σκοτεινών Συναισθημάτων

• Μέσα από τις τοξικές πλοκές, οι άνθρωποι μπορούν να εξερευνήσουν δύσκολα συναισθήματα όπως πόνος, θυμός ή ζήλια, χωρίς να τα βιώνουν πραγματικά.
• Το να βλέπεις τοξικές σχέσεις από μια ασφαλή απόσταση (μέσα από μια οθόνη ή τις σελίδες ενός βιβλίου) επιτρέπει την εξερεύνηση τέτοιων δυναμικών χωρίς τις συνέπειες της πραγματικής ζωής.

5. Κανονικοποίηση του Δράματος

• Στην ποπ κουλτούρα, το δράμα και οι τοξικές σχέσεις παρουσιάζονται συχνά ως “συναρπαστικές” ή “ρομαντικές”.
• Το κοινό μαθαίνει να τα βλέπει ως φυσιολογικά, ακόμα κι αν τα αναγνωρίζει ως προβληματικά.

6. Έλλειψη Ικανοποίησης στην Πραγματική Ζωή

• Οι άνθρωποι που βρίσκουν την καθημερινότητά τους ανιαρή ή συναισθηματικά άδεια συχνά αναζητούν τη δράση και το χάος μέσα από τοξικές πλοκές.
• Αυτή η διαδικασία λειτουργεί ως απόδραση από τη ρουτίνα ή την πραγματικότητα.

7. Φαινόμενο «Trainwreck»

• Οι τοξικές σχέσεις και πλοκές είναι σαν ένα δυστύχημα: ξέρεις ότι είναι κακό, αλλά δεν μπορείς να στρέψεις το βλέμμα σου αλλού.
• Η ανθρώπινη περιέργεια μας κάνει να θέλουμε να δούμε πώς θα εξελιχθεί κάτι τόσο χαοτικό ή αυτοκαταστροφικό.

H κ. Σπυρά καταλήγει: “Οι τοξικές πλοκές προσφέρουν μια ισχυρή μίξη συναισθημάτων, έντασης και απόδρασης, που κάνουν τους ανθρώπους να επιστρέφουν ξανά και ξανά. Η τοξικότητα στα βιβλία ή στις σειρές δεν σημαίνει απαραίτητα ότι οι αναγνώστες τη θεωρούν υγιή ή επιθυμητή στην πραγματική ζωή, ωστόσο είναι σημαντικό να διατηρούμε μια κριτική ματιά και να διαχωρίζουμε τη μυθοπλασία από την πραγματικότητα.”

Πολλά δημοφιλή ρομαντικά βιβλία για ενήλικες επικαλούνται πεποιθήσεις που κατά κύριο λόγο επιτρέπουν στους άνδρες να φέρονται στις γυναίκες όπως θέλουν, είτε πρόκειται για σεξουαλική είτε για σωματική κακοποίηση. Φυσικά, οι συγγραφείς δεν πρέπει να σταματήσουν να γράφουν εντελώς αυτές τις δυναμικές σχέσεων. Αντίθετα, πρέπει να γράφονται με περισσότερη σκέψη -μια αντίκρουση που να εξηγεί πώς οι πράξεις του χαρακτήρα είναι λάθος- και οι χαρακτήρες της καταχρηστικής σχέσης δεν πρέπει να καταλήγουν μαζί μέχρι το κλείσιμο του βιβλίου. Αυτό ενσταλάζει την ιδέα στον αναπτυσσόμενο εγκέφαλο των εφήβων αναγνωστών, ιδίως των κοριτσιών, ότι έχουν τον έλεγχο των σχέσεών τους και ότι οι σύντροφοί τους δεν επιτρέπεται να τους φέρονται όπως θέλουν.