Φεστιβάλ και lifestyle

του Σάββα Πατσαλίδη

Από τον Μάϊο μέχρι και τον Οκτώβριο οι φίλοι των θεατρικών φεστιβάλ έχουν να επιλέξουν ανάμεσα σε εκατοντάδες προτάσεις που καλύπτουν όλα τα γούστα, από θέατρο μαριονέτας μέχρι θέατρο μονολόγου. Πέρα από τις όποιες επιφυλάξεις (αυτό λίγο παρακάτω), δεν μπορώ να αρνηθώ ότι ένα διεθνές φεστιβάλ είναι μία πολύ σημαντική παράμετρος στην πολιτιστική πολιτική κάθε τόπου. Είναι μία εστία κοσμοπολιτισμού, δείγμα εξωστρέφειας, ένα καλό μέτρο σύγκρισης, μία πλούσια εστία άντλησης ιδεών και μοντέλων, και ένας αποτελεσματικός όσο και αναγκαίος δίαυλος διαπολιτισμικής επικοινωνίας, μεταξύ πολλών άλλων πλεονεκτημάτων Και όπως επανειλημμένα έχω πει, δείτε σε τι βαθμό επηρέασε το ανανεωμένο Φεστιβάλ Αθηνών κριτικούς και κοινό. Δεν λέω ότι πριν από την άφιξη του Λούκου ήμασταν στο Μεσαίωνα, αλλά σίγουρα ήμασταν κάποια «επεισόδια» πίσω από τις τρέχουσες εξελίξεις. Τώρα πια όχι. Είμαστε ακριβώς εκεί που είναι όλη η σύγχρονη διεθνής σκηνή.

Αυτή είναι η πολύ καλή πτυχή της φεστιβαλικής πραγματικότητας (ημέτερης και αλλοδαπής). Υπάρχει όμως και η πτυχή εκείνη που με προβληματίζει πιο πολύ, ίσως γιατί δεν ξέρουμε ακόμη πού θα καταλήξει. Και εξηγούμαι.

Ιστορικό

Γενικά ο θεσμός των φεστιβάλ δεν είναι κάτι ξεκάρφωτο ή ιδεολογικά «αθώο» εύρημα. Είναι εν πολλοίς «σύμπτωμα» και κοινωνικών δεδομένων. Και ως τέτοιο, κάτι εξυπηρετεί, ακόμη και άθελά του. Να θυμίσω, για παράδειγμα, πώς ξεπήδησαν τα φεστιβάλ στην Ευρώπη την ίδια εποχή που διαμορφώνονταν τα έθνη (πάμε πίσω στο 19ο αιώνα) και αναζητούσαν τρόπους να προβάλουν τα πιστοποιητικά “γέννησής” τους (βλ. Βάγκνερ και Μπάιροϊτ, μεταξύ άλλων). 

Να θυμίσω την εντυπωσιακή έκρηξη των φεστιβάλ κλασικού θεάτρου αμέσως μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο, όταν η ρημαγμένη Ευρώπη, για να σταθεί στα πόδια της, ανακάλυψε ξανά τη χρησιμότητα των κλασικών έργων, ελπίζοντας πως μέσα από τις διαχρονικές ιδέες τους θα έβρισκε τον χαμένο ουμανισμό της.

Και ερχόμαστε στο σήμερα και θυμίζω πως με τη δημιουργία της ΕΟΚ, και κυρίως με την πτώση του Σοβιετικού μπλοκ, διευρύνεται ραγδαία και ο φεστιβαλικός χάρτης, τούτη τη φορά με άλλοθι τη σφυρηλάτηση παραγωγικότερων και στενότερων πολιτιστικών σχέσεων μεταξύ των χωρών, όπως κατ΄ αναλογία επιδιώχθηκε με το κοινό νόμισμα, τα κοινά σύνορα, τους κοινούς νόμους κ.λπ.

Ως εδώ καλά. Αλλά, όπως είπα, υπάρχει και η λιγότερο φωτεινή πλευρά.

Φιλοσοφία φασόν: the assembly line

Επισκέπτομαι αρκετά συχνά διάφορα φεστιβάλ και κάθε φορά που φεύγω από το ένα αισθάνομαι πως ό,τι είδα ήταν περίπου όμοιο (πάνω κάτω) με ό,τι είχα δει στο αμέσως προηγούμενο κάπου αλλού. Όσο πιο πολύ τα παρακολουθώ τόσο λιγότερο ξαφνιάζομαι, όχι γιατί στέρεψε το ταλέντο των καλλιτεχνών αλλά γιατί βλέπω να παρεισφρέει παραλυτικά στη λειτουργία τους η λογική του φασόν, που ναι μεν θέλγει την ευρύτερη αγορά, γιατί είναι αναγνωρίσιμη και άρα ευπώλητη και ευκολοχώνευτη πατέντα, όμως δεν θα ‘λεγα ότι είναι τόσο ευεργετική σε σχέση με το ρόλο του θεάτρου, εάν φυσικά του έχει απομείνει κάποιος ρόλος. Τι εννοώ; Εννοώ το προφανές που είναι και ανησυχητικό: όπως εξελίσσονται τα πράγματα, το θέατρο από «επικίνδυνος» ή «αυστηρός» κριτής της πραγματικότητας και των συστημάτων που την ορίζουν κινδυνεύει να μετατραπεί σε ένα πολλαπλών χρήσεων αξεσουάρ “παράστασης” των (οικονομικών κυρίως) Συστημάτων.

Σούπερμαρκετ “Ενωμένη Ευρώπη”

Με αυτά που λέω βεβαίως δεν υπονοώ κάτι εναντίον του οράματος μιας ενιαίας ευρωπαϊκής ηπείρου, με μια νέα αποθήκη μνήμης που θα είναι αντίβαρο στις διχαστικές μνήμες της διαφοράς. Ασφαλώς και συντάσσομαι με την ιδέα συντήρησης ενός ισχυρού φεστιβαλικού χάρτη που να ενισχύει την ευρωπαϊκή, εν προκειμένω, ενότητα.

Όπως είπα, εκείνο που θεωρώ δυνάμει επικίνδυνο είναι το γεγονός ότι η ολοένα και πιο έντονη ομογενοποίηση όλων των πτυχών της μεταμοντέρνας κουλτούρας απειλεί να «μακντοναλντοποιήσει» και το θεσμό των φεστιβάλ, μετατρέποντάς τα (ετσιθελικά) σε ένα είδος σούπερμαρκετ έκθεσης, προώθησης και πώλησης περίπου όμοιων προϊόντων.

Η σύγχρονη αγορά οραματίζεται ένα φεστιβαλικό τόπο όπου λογής λογής ατζέντηδες θα περιφέρονται από παράσταση σε παράσταση με μια business card ανά χείρας, στοχεύοντας σε μια επόμενη πιάτσα, σε έναν επόμενο σταθμό, μια επόμενη πρόσκληση. Όπως τους εκπροσώπους μεγάλων εταιρειών που μετακινούνται από αεροδρόμιο σε αεροδρόμιο για να εκθέσουν την πραμάτεια των αφεντικών τους, έτσι απειλείται να μετατραπεί και η φεστιβαλική παραγωγή μέσα από τους μεσάζοντες ή από αυτούς που αναλαμβάνουν τη διακίνησή της: σε airport art. Και μάλιστα εντελώς απενοχοποιημένα.

Περί lifestyle

Θα μου πείτε, κακό είναι η τέχνη να ταξιδεύει όσο γίνεται πιο πολύ; Βεβαίως όχι. Είμαι όμως πολύ επιφυλακτικός ως προς τον τρόπο και τους λόγους που ταξιδεύει. Αυτό που βλέπω είναι ότι αργά αλλά σταθερά τα φεστιβάλ από lifegiving μήτρες πάνε να μετατραπούν σε σκέτο lifestyle. Και όπως ξέρουμε όλα τα προϊόντα lifestyle έρχονται και παρέρχονται ανάλογα με τις εφήμερες ανάγκες των καταναλωτών. Το lifestyle έχει να κάνει με την εικόνα, την επιφάνεια, το ομοίωμα και φυσικά την οικονομία και όχι με την ουσία των πραγμάτων. Και η τάση που φαίνεται να κυριαρχεί σε πολλές παραστάσεις που μπαίνουν στο φεστιβαλικό σιρκουί είναι δυστυχώς της ευκολίας, της μόδας και της ανακύκλωσης.

Χωρίς λιπαρά

Όσοι είναι στο χώρο ξέρουν ότι για να είναι ευπώλητες και ευπροσάρμοστες οι προτάσεις τους, υποχρεωτικά πρέπει να ταξιδεύουν όσο γίνεται πιο light, που σημαίνει ερήμην των όποιων τοπικών κοινωνικών και πολιτιστικών τους πλαισίων. Ακόμη και χαρισματικοί καλλιτέχνες, εκόντες άκοντες, παίζουν (ή κάποια στιγμή θα παίξουν) αυτό το παιχνίδι, γιατί ξέρουν ότι εάν δεν πράξουν τα δέοντα θα βρεθούν εκτός. Και ουδείς σήμερα θέλει να βρίσκεται εκτός. Να πάει πού, άλλωστε; Κι έτσι σιγά σιγά αμβλύνουν οτιδήποτε θα δυσκόλευε τη διεθνή τους καριέρα, κάνοντας τόσο τη ζωή τους όσο και τη ζωή του κοινού τους πιο εύκολη, αφού δεν χρειάζεται να κάνουν διάλογο (ή αντίλογο) είτε με τα δάνειά τους είτε με την παράδοση στην οποία τα εντάσσουν.

Ανάλογης διάθεσης είναι και τα διάφορα κριτικο-δημοσιογραφικά σημειώματα που συνοδεύουν τέτοια εγχειρήματα. Πρόκειται πιο πολύ για περιγραφές παρά στοχαστικές αναλύσεις και συγκρίσεις σε βάθος. Για παράδειγμα, επισκέπτεται κάποιο φεστιβάλ ο Μαρτάλερ, τον εκθειάζουν όλοι, και καλά κάνουν, όμως πόσοι γνωρίζουν ή συσχετίζουν την παράσταση που είδαν με την πολύ σημαντική προσφορά του στην αναγέννηση του ελβετικού θεάτρου από τη θέση του διευθυντή του Schauspielhaus στη Ζυρίχη, το ρεπερτόριο και οι καινοτομίες του οποίου στόχευαν σε αυτόν ακριβώς τον διάλογο με την κοινότητα;

Φεστιβαλική ανακύκλωση

Αυτό που επιδιώκουν οι διαμορφωτές του σύγχρονου πολιτισμού είναι να σπρώξουν τα φεστιβάλ προς μια διευρυμένη βιομηχανία ψυχαγωγίας, που να ενσωματώνει, όσο μπορεί, την επιτελεστική ενέργεια του παγκοσμιοποιημένου κεφαλαίου ―δηλαδή να ζωντανεύει τις business μέσα από την επιθυμία εικονοποίησης του επιθυμητού.

Σε μια εποχή όπου μαίνεται ο Πόλεμος των Αγορών, ο θεσμός των φεστιβάλ διατρέχει τον κίνδυνο να μεταλλαχτεί σε ένα είδος διεθνούς θυγατρικής του θεάματος. Και επειδή ακριβώς ο στόχος του όποιου κεφαλαίου είναι να αποκτήσει αξία μέσα από την αναπαραγωγή, είναι αυτονόητο ότι θα χρησιμοποιεί όπου και όπως μπορεί τις υλικές συνθήκες της παραγωγής ώστε να επιτύχει αυτό ακριβώς το πράγμα: την αναπαραγωγή. Και αν στέκομαι τόσο πολύ στο θεσμό των φεστιβάλ είναι γιατί ο μηχανισμός τους είναι μια δυνάμει καλή και εκμεταλλεύσιμη μήτρα αναπαραγωγής.

Γι’ αυτό υποστηρίζω πως εάν δεν υψωθούν εμπόδια σ’ αυτή την τάση «μακντοναλντοποίησης», το αποτέλεσμα θα είναι η συνεχής υποχώρηση του θεσμού και από χώρος αμφισβήτησης, θα καταλήξει να μετατραπεί σε μια απέραντη καλλιτεχνική Ντίσνεϋλαντ. Ήτοι, θα καταλήξει όπως και το ποδόσφαιρο: να περιφέρει την πολυεθνικότητά του στις σκηνές (τα γήπεδα) του κόσμου, διασχίζοντας σύνορα αλλάζοντας συμμαχίες και συνεργασίες, ανάλογα με την αμοιβή. Σήμερα το Κατάρ αύριο η Χόντα και μεθαύριο η Σιτροέν. Ό,τι ακριβώς επιδεικνύουν και οι φανέλες των ποδοσφαιριστών.

Συμπέρασμα

Αρέσει δεν αρέσει η σύγχρονη κοινωνία θέλει τα φεστιβάλ να λειτουργούν ως το «προκεχωρημένο» εργοτάξιο της ανανέωσής της. Που σημαίνει ότι την όποια πρωτοπορία παράγουν μπορεί να την απορροφά το ίδιο το Σύστημα, γιατί αυτό την πληρώνει και τη διακινεί (εκεί που θέλει, εννοείται).

Πολύ απλά: Στη μεταμοντέρνα εποχή υπάρχει μόνο μία πρωτοπορία και αυτή είναι το ίδιο το Σύστημα. Όλοι οι άλλοι νομίζουν ότι κάνουν πρωτοπορία για να έχουν ήσυχη τη συνείδησή τους.

Ως φίλος του θεσμού, εύχομαι καμιά από τις δυσοίωνες προβλέψεις μου να μην επαληθευτεί.