Φωτογραφίζοντας παιδιά

Kάθε Δευτέρα θα μοιράζομαι μαζί σας ένα μικρό κείμενο που θεωρητικά θα μπορούσε να είναι από το ημερολόγιό μου. Τίτλος της στήλης: «Τα σκόρπια» γιατί τα κείμενα δεν θα έχουν χρονολογική σειρά, θα δημοσιεύονται «σκόρπια». Με χιούμορ αλλά και σοβαρότητα θα γράφω για θέματα που με ή μας απασχολούν, λίγο πριν τα γενέθλια των 65. Άλλοτε ο λόγος θα είναι δημόσιος-πολιτικός, άλλοτε θα διαβάζετε μία προσωπική εξομολόγηση, ελπίζω χωρίς να δυσανασχετείτε.

Τη στήλη συνοδεύει το έργο της ζωγράφου Xριστίνας Φοίτου, «Το όνειρο», Μικτή τεχνική σε καμβά, 150x100cm, 2017

Φωτογραφίζοντας παιδιά

Τα παιδιά είναι η χαρά του φωτογράφου. Κοιμισμένα, τρέχοντας, μόνα τους, με άλλα παιδιά, στην αγκαλιά των γονιών τους, με φιλαράκια τους, διαβάζοντας, γράφοντας πρέπει να είσαι πολύ ατάλαντος για να μη βγάλεις μία ωραία φωτογραφία.

Οι πολύτιμοι κοινωνικοί μας φωτογράφοι Βούλα Παπαϊωάνου, Τάκης Τλούπας, Σπύρος Μελετζής, Κώστας Μπαλάφας, αλλά και ο Κωνσταντίνος Μάνος και ξένοι «φιλέλληνες» όπως ο Robert A. McCabe, όσο και οι ερασιτέχνες φωτογράφοι όπως ο Ανδρέας Εμπειρίκος μας έχουν χαρίσει εξαιρετικές φωτογραφίες παιδιών τόσο από άποψη αισθητικής όσο και από πλευράς πολύτιμων πληροφοριών για την εποχή, την ενδυμασία, τον τόπο, τα παιχνίδια, την εκπαίδευση, τη ζωή εντέλει.

Από την αρχή της φωτογραφικής μου ενασχόλησης τα παιδιά μού τράβηξαν το ενδιαφέρον και τα φωτογράφιζα συνεχώς. Όταν γενιούνταν, όταν είχαν γενέθλια, στο παιχνίδι τους, στα ταξίδια. Έχω ένα πολύτιμο αρχείο με τα παιδιά των φίλων μου που δυστυχώς, δεν είναι δυνατόν να δημοσιευτούν. Εδώ θα δείτε φωτογραφίες παιδιών που συνάντησα στα ταξίδια μου είτε στη Θεσσαλονίκη.

Η φωτογραφία επιχειρεί, παγώνοντας για μια στιγμή τον χρόνο, να απεικονίσει τα παιδιά όπως αποτυπώθηκαν από τη φωτογραφική μηχανή τη δεδομένη χρονική στιγμή. Η ματιά της φωτογράφου, βέβαια, προτείνει καινούριους τρόπους θέασης, υπογραμμίζει σημεία που η παρατήρηση σε πραγματικό χρόνο προσπερνά και τελικά λειτουργεί ανεξάρτητα, ίσως, και από τις προθέσεις της. Κάθε φωτογραφία ενσωματώνει και καθορίζεται από τη ματιά της φωτογράφου. Αυτή η ματιά είναι παράγωγο των εμπειριών, της γνώσης και των αντιλήψεων που την επηρεάζουν και υπαγορεύουν τόσο την επιλογή του θέματος, όσο και τον τρόπο καταγραφής του όπως μας μαθαίνει ο John Berger. Φυσικά, παιδιά αναπαριστούσαν και οι ζωγράφοι αλλά κάνοντας σύνθεση. Στη φωτογραφία επιλέγουμε.

Σύμφωνα με τον Roland Barthes, η εικόνα έχει δύο σημασιολογικά επίπεδα: το επίπεδο της καταδήλωσης και το επίπεδο της συμπαραδήλωσης. Το καταδηλωτικό της μήνυμα αναφέρεται στην περιγραφική της λειτουργία, στην προφανή αλήθεια που καταγράφει. Η ίδια εικόνα ή φωτογραφία, ωστόσο, συμπαραδηλώνει περισσότερες πολιτιστικές ειδικές σημασίες. Τα συμπαραδηλωτικά μηνύματα αναφέρονται στο πολιτιστικό και ιστορικό πλαίσιο της συγκεκριμένης εικόνας, όπως και στις κοινωνικές συμβάσεις, τους κώδικες, και στις σημασίες που έχουν συνδεθεί ή αποδίδονται σε μια εικόνα μέσα σε έναν συγκεκριμένο πλαίσιο. Μαθαίνουμε αυτές τις σημασίες μέσα από την προσωπική μας εμπειρία. Ουσιαστικά, λοιπόν, όταν παρατηρούμε μία εικόνα λαμβάνουμε δύο μηνύματα: ένα καταδηλωτικό μήνυμα, το οποίο δεν είναι κωδικοποιημένο, και ένα συμπαραδηλωτικό μήνυμα, προϊόν κωδικοποίησης. Αυτή την αντίφαση ο Roland Barthes την ονόμασε «φωτογραφικό παράδοξο».

Κατανοούμε όλες και όλοι με τον ίδιο τρόπο το συμπαραδηλωτικό μήνυμα; Οι φωτογραφικές απεικονίσεις είναι διαθέσιμες για όλους που θα τις πάρουν στα χέρια τους με στόχο να τις «αναγνώσει». Η πρόσληψη και η αποδοχή μιας εικόνας από τον «αναγνώστη» της και, κατά συνέπεια, η ερμηνεία της εξαρτάται από τη ματιά του αναγνώστη όπως μας μαθαίνει και πάλι ο Berger.

Η φωτογραφία σύμφωνα με τον Roland Barthes είναι το αντικείμενο που έχει τρεις παραμέτρους: τη δημιουργία της, αυτό που απεικονίζει και τη θέασή της. Έτσι, μπορούμε να αναφερθούμε σε τρεις παράγοντες. Σε αυτόν που πραγματοποιεί τη λήψη, σε αυτόν ή αυτό που απεικονίζεται και στον θεατή. Και φυσικά, έχουμε το punctum, το κρίσιμο σημείο, το σημείο στο οποίο εστιάζει το μάτι μας.

Η αποκωδικοποίηση μιας φωτογραφίας δεν είναι ποτέ μονοδιάστατη. Υπάρχουν τόσες αποκωδικοποιήσεις, τουλάχιστον όσοι και οι «αναγνώστες» της, τα μάτια που θα την δουν. Ακόμη, υπάρχουν τόσες αποκωδικοποιήσεις όσες και οι οπτικές εστιάσεις που δυνάμει μπορούν να υιοθετηθούν (αισθητική, πολιτική, κοινωνική, παιδαγωγική, ιστορική [μικρο και μακρο-ιστορίας], μόδας, κ.ά.). Η φωτογραφία ως σημειωτικό σύστημα/κώδικας απεικονίζει άλλους κώδικες: κοινωνικής συμπεριφοράς, μόδας, παιδαγωγικής πρακτικής, συμβάλλοντας στη γνωριμία και την κατανόηση αυτών των κωδίκων. Η φωτογραφία είναι τεχνικός αλλά ταυτοχρόνως και ποιητικός κώδικας. Η φωτογραφία, με την έννοια αυτή δεν ανήκει μόνον σ’ αυτόν που την ‘τράβηξε’, ούτε μόνον σ’ αυτόν που απαθανατίστηκε σ’ αυτήν, ούτε μόνον στους απογόνους του^. ανήκει σε όλους όσοι θέτουν ερωτήματα για τους ανθρώπους, τη ζωή τους, το επάγγελμά τους, τη δράση και τις αγωνίες τους. Ανήκει σε όσους την οικειώνονται και τη χρησιμοποιούν. Οι φωτογραφίες κάνουν τη ζωή των ανθρώπων ορατή, ενδιαφέρουσα και συζητήσιμη. Με την έννοια αυτή οι φωτογραφίες αυτές αλλάζουν χρήση και από ιδιωτικές καθίστανται δημόσιες.

Τα πρόσωπα που απεικονίζονται στις φωτογραφίες μας είναι κομμάτι της ιστορίας μας. Ταξιδεύουμε και φωτογραφίζουμε, πηγαίνουμε σε εκδηλώσεις και φωτογραφίζουμε… Είμαστε συλλέκτες φωτογραφιών. Μέσω αυτής της πρακτικής διαμορφώνουμε την υποκειμενικότητά μας και αποκωδικοποιούμε και εμείς τα όσα βλέπουμε και τα όσα βάζουμε στο κάδρο μας.

Προς το παρόν, δημοσιεύω σχετικά «αθώες» φωτογραφίες παιδιών, αφήνοντας ένα μεγάλο κομμάτι απέξω, λ.χ. αυτές με τα προσφυγόπουλα

*Η Ελένη Χοντολίδου εργάζεται στο ΑΠΘ από το 1981. Διετέλεσε Κοινοτική Σύμβουλος (και για κάποια χρόνια Πρόεδρος) της Α΄ Κοινότητας του Δήμου Θεσσαλονίκης από το 2006-2018.