Γιατί πιστεύουμε εύκολα ό,τι να ‘ναι;

Λέξεις: Δρ Άγγελος Ροδαφηνός

Υπάρχουν δύο προβλήματα. Το ένα είναι ότι πιστεύουμε πράγματα τα οποία δεν είναι αλήθεια – και φυσικά είμαστε απόλυτα πεπεισμένοι ότι έχουμε δίκιο. Το άλλο ότι δεν πιστεύουμε πράγματα τα οποία είναι αλήθεια – και φυσικά είμαστε απόλυτα πεπεισμένοι ότι έχουμε δίκιο. Γιατί; Για πολλούς και διάφορους λόγους. Ας δούμε ορισμένους από αυτούς.

Είμαστε γνωστικά τσιγκούνηδες

Έχουμε την ανάγκη να απλοποιήσουμε και να ερμηνεύσουμε αυτά που συμβαίνουν γύρω μας. Όμως, οι περισσότεροι είμαστε γνωστικά τσιγκούνηδες. Θέλουμε να αποφύγουμε τις πολλές και περίπλοκες σκέψεις. Ως αποτέλεσμα, μια εύκολη ψευδής ερμηνεία γίνεται πιο εύκολα πιστευτή από μια περίπλοκη επιστημονική εξήγηση. Ένα επιπρόσθετο πρόβλημα είναι ότι οι εξελίξεις στην επιστήμη τρέχουν πιο γρήγορα από το ρυθμό με τον οποίο μπορούμε να αποκτήσουμε και να αφομοιώσουμε νέες γνώσεις.

Επιστημονικός αναλφαβητισμός

Δυστυχώς στερούμαστε της σχετικής εκπαίδευσης. Στο σχολείο διδασκόμαστε μύθους, μεταφυσικές ερμηνείες, προλήψεις και ψευδείς πληροφορίες που παρουσιάζονται ως αληθείς, με αποτέλεσμα τη σύγχυση και την έλλειψη ορθολογικότητας. Η συστηματική προώθηση της κριτικής σκέψης στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση πρέπει να γίνει προτεραιότητα. Ως τότε… διαδόσταιιι το βιβλίο μου ΄’Λογική και Παραλογική’ και το σχετικό δωρεάν διαδικτυακό μάθημα.

Επειδή κάποιοι από μας… δεν τα παίρνουν τα γράμματα

Γυρίστε λίγα χρόνια πίσω και θυμηθείτε τους συμφοιτητές και τις συμφοιτήτριες σας στο σχολείο. Κάποιοι ήταν έξυπνοι κάποιοι όχι τόσο, σωστά;

Σύμφωνα με μία μελέτη, όσοι είναι δεκτικοί σε ψευτο-διανοητικές ανοησίες είναι λιγότερο έξυπνοι, λιγότερο στοχαστικοί και πιο πιθανό να πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας (Pennycook, 2015). Αυτά τα άτομα ήταν επίσης πιο πιθανό να έχουν θρησκευτικές και παραφυσικές πεποιθήσεις και να υποστηρίζουν τη «συμπληρωματική» και «εναλλακτική» ιατρική.

Χρειαζόμαστε πίστη

Έχουμε ανάγκη να πιστεύουμε σε κάποια υπερφυσική δύναμη, να αισθανθούμε ότι κάποιος μας προστατεύει, να αποφύγουμε την ευθύνη, να εξηγήσουμε τον θάνατο, να ελπίσουμε σε μια άλλη ευκαιρία. Άλλωστε η πίστη είναι πιο εύκολη από τη σκέψη.

Έχουμε ανάγκη για έλεγχο

Οι θεωρίες συνωμοσίας κάνουν θραύση σε περιόδους αβεβαιότητας.[1] Οι οπαδοί τους είναι περήφανοι επειδή θεωρούν ότι είναι αφυπνισμένοι και σε εγρήγορση, σε αντίθεση με τους υπόλοιπους, τα… πρόβατα. Η πίστη αυτή είναι αποτέλεσμα της επίδρασης ενός μηχανισμού αντιμετώπισης του στρες, ο οποίος μας βοηθάει να αισθανθούμε ότι διαθέτουμε κάποιον βαθμό ελέγχου σε δύσκολες καταστάσεις.

Από δυσπιστία προς τη συμβατική ιατρική

Η αβεβαιότητα για τη σωστή απόφαση και το σχέδιο δράσης, όπως για παράδειγμα ποιον γιατρό να επιλέξω, να κάνω επέμβαση ή όχι, ο φόβος για παρενέργειες, το κόστος, η άγνοια και η απελπισία μας κάνουν να πιστέψουμε στην εύκολη, ανώδυνη, οικονομικότερη και «φυσική» λύση που προσφέρει ο μάγος της φυλής.

Εκτός από τους αυτονόητους κινδύνους που ενέχουν αυτές οι επιλογές, οι δευτερογενείς επιπτώσεις περιλαμβάνουν μια γενικευμένη δυσπιστία προς την επιστήμη συνολικά. Βέβαια, παλιά, στο σχολείο, αυτοί που δεν πίστευαν στην επιστήμη κόβονταν στα μαθήματα!

[1] Bonus: Το διαδικτυακό παιχνίδι GO VIRAL! (στα αγγλικά, goviralgame.com) θα σας δείξει πώς η παραπληροφόρηση για τον COVID γίνεται viral.

Καλοφτιαγμένες διαφημίσεις

«Είναι 100% φυσικό», λέει η διαφήμιση της εταιρείας για το προϊόν της και η κα Κούλα ενθουσιάζεται!

Η υπόθεση είναι:

Το Χ είναι φυσικό, επομένως,

Το Χ είναι καλό.

Τώρα δοκιμάστε όπου Χ να βάλετε αρσενικό, αρκούδα, ιός της ευλογιάς. Δε δουλεύει, έ;

Να θυμάστε επίσης ότι:

α) Tα πάντα είναι 100% χημικές ουσίες. Μπορείτε να σκεφτείτε κάτι που δεν είναι;

β) Tα πάντα (π.χ. τα μήλα, τα αμύγδαλα) είναι δυνητικά επικίνδυνα, απλά είναι θέμα δόσης.

Το δηλητήριο του φιδιού και η στρυχνίνη είναι απόλυτα φυσικά. Να σας βάλω μισό κιλό; Κερνάω!

Οι ανοησίες διαδίδονται πιο εύκολα

Όπως λέει ο… νόμος της ασύμμετρης ανοησίας(!), η ποσότητα της ενέργειας που απαιτείται για να αντιμετωπίσεις μια ανοησία, είναι κατά πολύ μεγαλύτερη από την ενέργεια που χρειάζεται για να δημιουργηθεί.

Σύμφωνα με μία μελέτη, οι ψευδείς ειδήσεις διαδίδονται πολύ ταχύτερα από ό,τι οι πραγματικές ειδήσεις και είναι 70% πιο πιθανό να αναδημοσιευτούν από ό,τι οι αληθινές ιστορίες (Vosoughi et al., 2018). Σε σχέση με τις ψευδείς ιστορίες, οι αληθινές χρειάζονται περίπου έξι φορές περισσότερο χρόνο για να φτάσουν τον ίδιο αριθμό ατόμων. Γιατί; Οι ψευδείς ειδήσεις είναι πιο καινοφανείς – μας αρέσουν τα νέα πράγματα, λένε οι ερευνητές.

Σε βίντεο που δημοσίευσε ο Λεωνίδας Σπύρου ισχυρίστηκε ότι είναι ηθοποιός και ότι έναντι αμοιβής παρίστανε τον νεκρό από τον κορονοϊό. Υποχρεώθηκε, είπε, να μετακομίσει στο Μπαλί και αποφάσισε να μοιραστεί το βίντεο επειδή τον βάραιναν οι τύψεις.

Το βίντεο έγινε viral από τους αντιεμβολιαστές, οι οποίοι το θεώρησαν ως απόδειξη ότι δεν υπάρχει η πανδημία. Σύμφωνα με τον Λεωνίδα, το βίντεο ήταν ένα κοινωνικό πείραμα. Ήθελε να αποδείξει πόσο εύκολα παραπλανούνται οι αρνητές της πανδημίας, οι οποίοι, όπως προέβλεψε, μοιράστηκαν χωρίς να ελέγξουν την ανάρτηση ενός αγνώστου επειδή στήριζε τις απόψεις τους. Το βίντεο παρακολούθησαν 80.000 άτομα – τη διάψευσή του 80 άτομα!

Απόσπασμα από το βιβλίο ‘Λογική και Παραλογική’ του Δρ Α. Ροδαφηνού από τις ​Εκδόσεις ‘Ο Νόμος της Επιτυχίας’

*Ο Δρ Άγγελος Ροδαφηνός είναι Αν. Καθηγητής ΑΠΘ, Συγγραφέας των βιβλίων: Λογική και… Παραλογική, Οι ηλίθιοι είναι ανίκητοι, Από πρίγκιπας βάτραχος και τούμπαλιν.