Η γνώση της ανυπόφορης αλήθειας
Η parallaxi ανοίγει τη συζήτηση για το συλλογικό τραύμα μιας πόλης και τη διαχείριση του.
Με αφορμή την ταινία ‘’Η πόλη και η πόλη’’ για τον αφανισμό των Ελλήνων Εβραίων της Θεσσαλονίκης, σε σκηνοθεσία Χρήστου Πασσαλή και Σύλλα Τζουμέρκα, που κάνει την ελληνική της πρεμιέρα στο 24ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ, η parallaxi ανοίγει τη συζήτηση για το συλλογικό τραύμα μιας πόλης και τη διαχείριση του.
Θεσσαλονίκη, αρχές της δεκαετίας του ΄90. Πρωτοετής φοιτητής περιφέρομαι στο campus του Αριστοτελείου. Χαζεύω τα κτίρια, αναλογίζομαι τα χρόνια που έρχονται …Στέκομαι αμήχανος, προσπαθώ να φέρω στο μυαλό μου την εικόνα. Μέχρι πού ακριβώς έφτανε; Πόσους χιλιάδες τάφους περιείχε το μεγαλύτερο εβραϊκό νεκροταφείο της Ευρώπης; Πόσοι, άραγε, συγγενείς μου ήταν θαμμένοι εδώ, αναρωτιέμαι… Και γιατί δεν υπάρχει ένας χώρος αφιερωμένος στη μνήμη τους; Γιατί, ενώ πλέον έχουμε μπει στην έκτη δεκαετία από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, δεν βρέθηκε κάποιος να σηκώσει στην πλάτη του τη χρόνια αυτή αδικία και να αποκαταστήσει την απλή λογική; Γιατί; Είχα ακούσει πολλά από τους γονείς μου, ο παππούς και η γιαγιά μου επιβιώσαν από το Άουσβιτς, ωστόσο τότε αναλογίστηκα τόσο έντονα τη συλλογική ευθύνη της πόλης. Τότε, στο campus του Αριστοτελείου, πρωτοετής φοιτητής…
Αυτή ήταν, δυστυχώς, η συνθήκη που επικράτησε στη Θεσσαλονίκη για πολλές δεκαετίες. Λήθη, διάθεση να «κρυφτούν τα πάντα κάτω από το χαλί», όπως έλεγε και ξανάλεγε ο Γιάννης Μπουτάρης. Η εικόνα άρχισε να αλλάζει τη δεκαετία του ’80. Τα πρώτα βιβλία, τα πρώτα συνέδρια η προβολή των ταινιών που αναπαρέστησαν το δράμα. Τότε οι κοινωνίες της Ευρώπης αναμετρήθηκαν πιο δραστήρια, προσπαθώντας να επουλώσουν το ανοιχτό «τραύμα». Απανωτές εκδόσεις- μαρτυρίες των επιζώντων, νέες ερευνητικές οπτικές πάνω στο ζήτημα. Μελέτες που έθεταν ερωτήματα γύρω από την ατομική ή τη συλλογική δράση, ζητήματα δηλαδή τα οποία οι επιζώντες του Ολοκαυτώματος, από φόβο κυρίως, δεν τολμούσαν να αγγίξουν.
Δεν είναι λίγοι αυτοί που με ρωτούν γιατί οι επιβιώσαντες των ναζιστικών στρατοπέδων δεν μίλησαν νωρίτερα και έτσι στέρησαν από τον υπόλοιπο κόσμο τη γνώση της ανυπόφορης αλήθειας. Ίσως γιατί είχαν έρθει, αντιμέτωποι με μια αντιφατική πραγματικότητα: Στη Θεσσαλονίκη αλλά και αλλού, άλλοι έγιναν δεκτοί με ενθουσιασμό από τους προπολεμικούς φίλους τους, τους γείτονες και τους συνεργάτες τους. Αυτοί τους βοήθησαν να ξεπεράσουν την απώλεια δεκάδων μελών των οικογενειών τους και τους στήριξαν στο νέο τους ξεκίνημα. Άλλοι όμως, χωρίς καν να έχουν προλάβει να συνέλθουν από το σοκ που είχαν υποστεί, ήρθαν αντιμέτωποι με τη σκληρή πραγματικότητα, καθώς τα σπίτια τους είχαν καταπατηθεί από ανθρώπους που προπολεμικά είχαν δείξει ένα ολότελα διαφορετικό πρόσωπο. Ο ελληνικός εβραϊσμός αναμέτρησε τότε τις λεηλατημένες συναγωγές του, τα ρημαγμένα σχολεία του, τις κατεδαφισμένες γειτονιές του.
Σήμερα νομίζουμε ότι ο κόσμος γνωρίζει πολλά για το Ολοκαύτωμα, η αλήθεια είναι ότι ξέρει ελάχιστα. Αφήσαμε πολλά χρόνια να περάσουν, υπήρξε μια συστηματική αποσιώπηση της μνήμης. Σήμερα, σχεδόν ογδόντα χρόνια μετά, πληθαίνουν οι τόποι μνήμης, οι ημέρες μνήμης, οι σχετικές εκδηλώσεις. Έχουν γίνει σίγουρα πολλά…Αυτό οφείλουμε να το αναγνωρίσουμε. Την ίδια στιγμή όμως κάτι, φαίνεται, πως δεν πάει καλά…Δεν το χωράει ο νους μου ότι κάποιοι φτάνουν στο σημείο να αμφισβητούν ακόμη και την αυταπόδεικτη τετελεσμένη πραγματικότητα του Ολοκαυτώματος, τη στιγμή μάλιστα που ο θύτης έχει, κατ’ επανάληψη, παραδεχθεί τα εγκλήματα που διέπραξε.
Τα διακυβεύματα της μνήμης είναι μεγάλα, ειδικά για τη Θεσσαλονίκη. Το ζητούμενο είναι να παραμείνει ζωντανό το δίδαγμα και όχι (μόνο) το πένθος του Ολοκαυτώματος. Η Ισραηλιτική Κοινότητας Θεσσαλονίκης είναι ενεργή όσο ποτέ. Υπάρχει μεγάλη κινητικότητα, τρέχουν ένα σωρό δράσεις, υλοποιούνται οράματα ετών. Το μνημείο στο Αριστοτέλειο, η Έδρα εβραϊκών σπουδών στο Α.Π.Θ. και η επικείμενη κατασκευή του Μουσείου Ολοκαυτώματος είναι μερικά μόνο παραδείγματα. Είναι όμως η κοινωνία έτοιμη να αναγνωρίσει την άγνοιά της; Πώς αντιδρά στις εξακολουθητικές βεβηλώσεις των εβραϊκών μνημείων και στον παραλογισμό της λογικής που υπαγορεύει την άρνηση του άλλου; Παίρνει ξεκάθαρη θέση στην εξακολουθητική συνομωσιολογία; Αποκρούει την αναπαραγωγή της αντίληψης ότι πίσω από κάθε συμφορά που καταδυναστεύει τη χώρα κρύβονται πάντα μόνον οι Εβραίοι και η υποτιθέμενη νέα τάξη πραγμάτων που εκπροσωπούν;
Το σίγουρο είναι ότι η μνήμη των νεκρών υπενθυμίζει στους αμετανόητους οπαδούς της κάθε είδους ακρότητας ότι οι νεκροί είναι πιο δυνατοί από τους ίδιους, επειδή ο ανθρώπινος πολιτισμός είναι πάντα πιο δυνατός από τη δική τους βαρβαρότητα.
*Ο Λέων Α. Ναρ, είναι Δρ Νεοελληνικής Φιλολογίας Α.Π.Θ.-Συγγραφέας
