‘How will we live together’ -Εντυπώσεις από τη Μπιενάλε της Βενετίας

Λέξεις – Εικόνες: Νίκος Καλογήρου

Η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας, που εγκαινιάστηκε το 2021 με καθυστέρηση ενός έτους, εξαιτίας της πανδημίας της COVID-19, χαρακτηρίζεται από σημαντικές ιδιομορφίες. Το πρωταρχικό ερώτημα «Πως θα ζήσουμε μαζί;», που τέθηκε από τον διακεκριμένο καθηγητή Hashim Sarkis, επιζητεί ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο. Όπως ο ίδιος αναφέρει, σε ένα πλαίσιο αυξανόμενων πολιτικών και οικονομικών αντιθέσεων, οι συμμετέχοντες προσκλήθηκαν να σχολιάσουν και να προτείνουν χώρους που εξασφαλίζουν συνθήκες αρμονικής συμβίωσης. Οι ριζικές ανατροπές που προέκυψαν, τη χρονιά που πέρασε, μετατόπισαν τον αρχικό προβληματισμό με δραματικό τρόπο και, κατά την άποψή μου, προσέδωσαν νέες διαστάσεις στο κεντρικό πρόβλημα. Ωστόσο, η κυρίαρχη εικόνα της Μπιενάλε, όπως υλοποιήθηκε, δεν μεταβλήθηκε αισθητά και εξακολουθεί να παραπέμπει στα περσινά δεδομένα. Έτσι, ως ένα βαθμό, εμφανίζεται ως αμφιλεγόμενη.

Η έναρξη λειτουργίας έγινε τον Μάιο στην παρούσα κρίσιμη συγκυρία, σε μια Βενετία σχεδόν έρημη, χωρίς τους πολυάριθμους τουρίστες. Αποτελεί μια γενναία και ενδιαφέρουσα χειρονομία και επιβεβαιώνει ότι ο θεσμός είναι ζωντανός, καθώς σηματοδότησε την επανέναρξη των ανθρώπινων διαντιδράσεων στο φυσικό χώρο. Αναμφίβολα, είναι μια ιδιόμορφη Μπιενάλε, με μια κεντρική ιδέα, η οποία ακολουθεί ορισμένες τάσεις που είχαν ήδη παρατηρηθεί σε παρελθούσες διοργανώσεις. Η έμφαση δόθηκε σε ευρύτερες διεπιστημονικές προσεγγίσεις, που αφορούν στις περιβαλλοντικές επιστήμες, στην ανθρωπολογία, στην ψυχολογία, στην κοινωνιολογία. Η πολιτική διάσταση, ως κεντρικό πρόβλημα, δεν αντιμετωπίστηκε με τη στενή έννοια και η έμφαση δόθηκε στην γεωγραφική και πολιτισμική ετερογένεια που εκφράστηκε από τους πολυάριθμους προσκεκλημένους.

Η κεντρική έκθεση, με επιμέλεια του Hashim Sarkis στο Arsenale, είναι ίσως η πιο ενδιαφέρουσα και συνεκτική, παρά την πολιτιστική ανάμειξη των προσκεκλημένων συμμετοχών, την κυριαρχία των εικαστικών πολυμέσων και των εγκαταστάσεων και τη συνεπαγόμενη μικρή παρουσία αμιγώς αρχιτεκτονικών εκφράσεων. Οι τρεις πρώτες ενότητες στο Arsenale αφορούν τα θέματα: Diverse Beings; As New Households; As Emerging Communities. Το αντίστοιχο κεντρικό περίπτερο στους Giardini, επίσης με επιμέλεια του Sarkis, εμφανίζεται πιο ετερόκλητο. Είναι μια εικόνα που επαναλαμβάνεται συχνά στις διοργανώσεις της Μπιενάλε, καθώς προκύπτει και από την διασπασμένη διευθέτηση του κελύφους. Εδώ αναπτύσσονται οι δύο επόμενες ενότητες με θέματα: Across Boarders; As One Planet. Συνολικά, δηλαδή, εξετάζονται πολλαπλές όψεις της συμβίωσης του ανθρώπου με άλλα έμβια όντα, προβληματισμοί για το ανθρώπινο σώμα ως εν δυνάμει cyborg, θέματα συλλογικής κατοίκησης και αναδυόμενων κοινοτικών σχέσεων, προβλήματα των ορίων-συνόρων, των πολιτικών και κοινωνικών αντιθέσεων, μεταξύ πόλης-υπαίθρου, κρατών και ηπείρων, προσφύγων και αυτοχθόνων. Όλα αυτά συμπληρώνονται με απόψεις για το περιβάλλον, το κλίμα, το μέλλον του πλανήτη και της σχέσης του με το σύμπαν. Αποτελούν διαχρονικά φιλοσοφικά και υπαρξιακά ζητήματα, που σίγουρα επηρεάζουν το χώρο που ζούμε μαζί, αλλά δύσκολα μεταφράζονται σε αρχιτεκτονικές μορφές.

Όπως προαναφέρθηκε, η ριζική μεταβολή των δεδομένων την περίοδο που προηγήθηκε, δεν εκφράστηκε στο βάθος που θα περίμενε κανείς και αυτό δεν αφορά μόνο στην πανδημία, αλλά και στα συγκεκριμένα ή σχετικά πρόσφατα επίκαιρα γεγονότα που προβληματίζουν την παγκόσμια κοινότητα και εντάσσονται στο κεντρικό ερώτημα (μετανάστευση, πρόσφυγες, διακρίσεις και βία με βάση την καταγωγή, το φύλο κ.ά.). Χαρακτηριστικό αντιφατικό παράδειγμα είναι το περίπτερο των ΗΠΑ με την προβολή ενός υπερμεγέθους balloon frame ως ιδιαίτερα επιτυχούς (αποικιακού;) προτύπου.

Συνολικά, προσωπικά αισθάνθηκα να προβληματίζομαι από την έντονη προβολή της μελλοντολογίας με την κυριαρχία εγκαταστάσεων science fiction, οι οποίες, όταν υλοποιούνται από αρχιτέκτονες, χωρίς την δοκιμασμένη αρτιότητα που έχουν αποκτήσει, όταν προκύπτουν από άλλους αρμοδιότερους δημιουργούς (π.χ. στα κόμικς ή στις κινηματογραφικές ταινίες), συχνά ολισθαίνουν στην υπερβολή, στην αφέλεια και στο κιτς. Εκτιμώ ότι, όπως ήδη εκφράστηκε σε πολλές διαχρονικές ολιστικές προσεγγίσεις των νεωτερικών αρχιτεκτόνων και πολεοδόμων, οι κοινωνικές διαστάσεις του σχεδιασμού μπορούν με επιτυχία να εκφραστούν και με αρχιτεκτονικά μέσα, χωρίς να χάνουν την ευρύτερη κοινωνικοπολιτική τους σημασία. Ένα πρόσθετο πρόβλημα της παρούσας Μπιενάλε προκύπτει από τη συντριπτική κυριαρχία των αμιγώς ακαδημαϊκών προσεγγίσεων. Αυτές είναι προφανώς χρησιμότατες για της εποχή μας, τουλάχιστον για όσους αμφισβητούν το κυρίαρχο σύστημα των σταρ αρχιτεκτόνων. Ωστόσο, δεν πρέπει να οδηγούν στην έντονη αποστασιοποίηση από την θεωρία και την πρακτική του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού.

Τα εθνικά περίπτερα εμφανίζουν, όπως συνήθως συμβαίνει, πολλαπλότητα προσεγγίσεων και ερμηνειών του κεντρικού ερωτήματος «Πως θα ζήσουμε μαζί;». Στο σύντομο αυτό σημείωμα θα αποφύγω τις αναλυτικές αναφορές, πέρα από τη γενική παρατήρηση ότι τα περισσότερα επίσης παρέμειναν πιστά στην αρχική τους σύλληψη. Οι επίκαιρες επιπτώσεις της υγειονομικής κρίσης στην ανθρωπογεωγραφία, στους δημόσιους χώρους της πόλης και στην κυρίαρχη διευθέτηση των εσωτερικών χώρων με open plan δεν έγιναν αντιληπτές, ούτε προβλήθηκαν όσο ενδεχομένως θα έπρεπε. Η επιλογή της Γερμανίας να αφήσει το κενό το κέλυφος του περιπτέρου, όπου οι επισκέπτες σημαδεύουν με τα έξυπνα τηλέφωνα σε QR codes για να βιώσουν μιαν ψηφιακή εμπειρία, που αναφέρεται ως «2038 – Η Νέα Γαλήνη», είναι κατεξοχήν αμφιλεγόμενη και δίχασε τους επισκέπτες.

Σε αντιπαραβολή, μια από τις, κατά την άποψή μου, πιο αξιόλογες εθνικές συμμετοχές, αυτή της Δανίας, επικεντρώθηκε στο κυρίαρχο πρόβλημα της εποχής μας, που σχετίζεται με την περιβαλλοντική παιδεία. Συγκεκριμένα, αξιοποιήθηκε το παράδειγμα του νερού της βροχής, που συλλέγεται επί τόπου, και κυκλοφορεί στο ήπιο και κομψό εσωτερικό. Οι επισκέπτες προσκαλούνται να αναγνωρίσουν τον κύκλο του και τις πολλαπλές δυνατότητες επανάχρησης που παρέχει (π.χ. με την καλλιέργεια φυτών που χρησιμοποιούνται για αφεψήματα που προσφέρονται εκεί).

Κλείνω με μια εκ των πραγμάτων προσωπική αναφορά στην ελληνική συμμετοχή, η οποία επιλέχθηκε μετά από διαγωνισμό από το ΥΠΕΝ και υλοποιήθηκε με χρηματοδότηση από πόρους του ΕΣΠΑ 2014-2020 και με την ουσιαστική συμπαράσταση του ΑΠΘ, της ΔΕΘ, της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης και του Δήμου Θεσσαλονίκης. Προέκυψε από την συλλογική προσπάθεια μιας ομάδας από το Τμήμα Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ, που αποτελείται από τους Νίκο Καλογήρου, Μαρία Δούση, Δημήτρη Θωμόπουλο, Δημήτρη Κονταξάκη, Σοφοκλή Κωτσόπουλο και Θεμιστοκλή Χατζηγιαννόπουλο. Αναφέρεται στον ρόλο του άξονα της Αριστοτέλους της Θεσσαλονίκης, ως εγκάρσιας τομής στο παλίμψηστο της πόλης, με μοναδικά κοινωνικά, πολεοδομικά και αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά. Επιχειρείται μια διπλή έκθεση στη Βενετία και in situ στο Μπέη Χαμάμ, καθώς και μια διπλή έκδοση με τον κατάλογο και το βιβλίο «Το παλίμψηστο της Αριστοτέλους». Το βιβλίο και η έκθεση στη Θεσσαλονίκη αναφέρονται στα αποτελέσματα μεγάλης σχετικής έρευνας, που έγινε με τη συμμετοχή διδασκόντων και φοιτητών.

Η έκθεση στο ελληνικό περίπτερο των Giardini επικεντρώνεται στη σύγχρονη λειτουργία του νεοφυούς, για τα δεδομένα της Θεσσαλονίκης, άξονα της Αριστοτέλους, ο οποίος προέκυψε μετά από μια καινοτόμο κοσμοπολίτικη ανάπλαση, που έγινε πριν από 100 χρόνια. Λειτουργεί σήμερα ως κοινωνικός πυκνωτής, που φιλοξενεί ποικίλες χρήσεις και δημόσιους χώρους συμβίωσης για διαφορετικές κοινωνικές ομάδες.

Σε αντιδιαστολή με τα περισσότερα άλλα περίπτερα, η ελληνική συμμετοχή επιχείρησε να προσαρμοστεί στα επίκαιρα δεδομένα της πανδημίας. Ένα σύνθετο ικρίωμα φιλοξενεί, με τη μορφή κολάζ, τευχίδια-“pixels” που αναπτύσσουν την κεντρική ιδέα και προσφέρονται στους επισκέπτες ως αναμνηστικά “take away”. Στο χώρο εκτίθενται επιπλέον, σε 9 νησίδες-«βαλίτσες», προτάσεις και σχόλια που έγιναν σε εργαστήρια από τις περισσότερες αρχιτεκτονικές σχολές της Ελλάδας. Παράλληλα με την έκθεση προβλέπονται αναλυτικότερες παρουσιάσεις και εκδηλώσεις και φυσικά αναμένονται τα σχόλια και οι εκτιμήσεις των συναδέλφων.

*Ο Νίκος Καλογήρου είναι ομότιμος καθηγητής στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ