Η άλλη μορφή μνήμης ή αλλιώς αυτά που επιστρέφουν με μία μυρωδιά και ένα τραγούδι

Ένα παλιό άρωμα που περνά φευγαλέα στον αέρα, ένα τραγούδι που ακούγεται ξανά στο ραδιόφωνο ύστερα από χρόνια — και ξαφνικά, χωρίς καμία προειδοποίηση, ο άνθρωπος μεταφέρεται πίσω στον χρόνο. Βρίσκεται ξανά στο πατρικό του σπίτι, στο θρανίο του σχολείου ή σε μια καλοκαιρινή παραλία της παιδικής του ηλικίας. Η μυρωδιά και ο ήχος έχουν αυτή τη μοναδική ιδιότητα: να ξεκλειδώνουν μνήμες που πιστεύαμε ξεχασμένες.

Μνήμες που κάπου είχαμε κλειδώσει και νομίζαμε πως θα δε θα καταφέρουν ποτέ να ελευθερωθούν. Κι όταν συμβαίνει όμως, το συναίσθημα είναι εξαιρετικά δυνατό. Άλλες φορές θετικά και άλλες αρνητικά – εξαρτάται από την ανάμνηση – ωστόσο πάντα δυνατό.

Η μυρωδιά και ο ήχος είναι λοιπόν δύο ακόμα δρόμοι για όσους θέλουμε να κρατάμε αναμνήσεις ανθρώπων, αντικειμένων, καταστάσεων. Παιδικές μυρωδιές που επιστρέφουν ξαφνικά, μπορούν να επαναφέρουν όλη εκείνη την εποχή και να βρεθείς ξαφνικά σε μία αλάνα να κρατάς το αγαπημένο σου παγωτό που πλέον δεν υπάρχει, όμως μία μυρωδιά στον αέρα σου το θύμισε.

Η οσφρητική μνήμη θεωρείται από τις πιο ισχυρές. Ο λόγος είναι βιολογικός: το οσφρητικό σύστημα συνδέεται άμεσα με τον ιππόκαμπο και την αμυγδαλή — τις περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με τη μνήμη και το συναίσθημα. Τα αρώματα έχουν τη μοναδική ικανότητα να μας μεταφέρουν πίσω σε συγκεκριμένες στιγμές, να μας θυμίζουν πρόσωπα και να μας ξυπνούν συναισθήματα που μπορεί να έχουμε ξεχάσει. Γι’ αυτό και μια μυρωδιά μπορεί να προκαλέσει έντονη συναισθηματική αντίδραση. Δεν είναι τυχαίο ότι ένα απλό άρωμα γιασεμιού μπορεί να φέρει δάκρυα στα μάτια κάποιου που το έχει συνδέσει με την αγαπημένη του γιαγιά ή ότι η μυρωδιά της θαλασσινής αρμύρας μπορεί να ξυπνήσει ολόκληρα καλοκαίρια ξεγνοιασιάς. Οι μυρωδιές από τα ζεστά γεμιστά, θα θυμίζουν πάντα μαμά. Ακόμα κι αν ποτέ δεν κατάφερες να τα κάνεις σαν τα δικά της.

Ένα άρωμα μπορεί να γίνει η υπενθύμιση που θα προκαλέσει συναισθήματα αγάπης και νοσταλγίας, ενισχύοντας την οικειότητα και την αίσθηση σύνδεσης. Αντίθετα, ένα άρωμα μπορεί επίσης να ξυπνήσει δυσάρεστες μνήμες. Για παράδειγμα, αν κάποιος συνδέει ένα συγκεκριμένο άρωμα με μια επώδυνη εμπειρία ή σχέση, μπορεί να έχει αρνητική επίδραση στη διάθεσή του και στις σχέσεις του.

Κάπως ίδια λειτουργεί και ο ήχος και ειδικά η μουσική. Η ακουστική μνήμη έχει την ικανότητα να «παγιδεύει» στιγμές σε νότες και μελωδίες. Ένα τραγούδι που άκουγε κάποιος στον πρώτο του έρωτα, η φωνή ενός ανθρώπου που έχει χαθεί ή ακόμα και οι καθημερινοί ήχοι ενός παλιού σπιτιού, μπορούν να λειτουργήσουν σαν χρονομηχανή για εκείνον που θέλει να επιστρέψει σε μία κατάσταση του παρελθόντος ή ακόμα και στους άλλους, που ξαφνικά επιστρέφουν άθελα τους ακούγοντας έναν γνώριμο ήχο. Η μουσική, να πούμε κάπου εδώ, πως έχει αποδειχτεί εξαιρετικά αποτελεσματικό εργαλείο σε θεραπείες ασθενών με άνοια, καθώς τους βοηθά να ανακαλέσουν αναμνήσεις και συναισθήματα που δεν μπορούσαν πια να εκφράσουν με λόγια.

Εκεί που η λογική και η συνειδητή σκέψη αποτυγχάνουν, οι αισθήσεις λειτουργούν ως γέφυρα μεταξύ του παρόντος και του παρελθόντος. Ένα μόνο ερέθισμα μπορεί να ενεργοποιήσει ένα ολόκληρο πλέγμα εμπειριών, συναισθημάτων και εικόνων. Δεν είναι απλώς μια ανάμνηση· είναι μια πλήρης, σχεδόν σωματική, επαναβίωση.

Τι αξίζει στην καθημερινότητα

Αυτή η δύναμη δεν είναι χρήσιμη μόνο για τη νοσταλγία ή τη συγκίνηση. Η μυρωδιά και ο ήχος μπορούν να χρησιμοποιηθούν συνειδητά για να ενισχύσουν τη συγκέντρωση, να δημιουργήσουν θετικούς συνειρμούς, ακόμα και να βοηθήσουν στη μάθηση όπως αναφέρει η επιστήμη. Ένας μαθητής που μυρίζει πάντα μια συγκεκριμένη μυρωδιά όταν διαβάζει, μπορεί αργότερα να την επαναφέρει για να «ενεργοποιήσει» πιο εύκολα τη γνώση του. Το ίδιο ισχύει και για ήχους που δημιουργούν περιβάλλοντα ηρεμίας ή εγρήγορσης.

Η μνήμη δεν είναι ένα αρχείο που ξεφυλλίζουμε όποτε το θελήσουμε. Είναι ζωντανή, βαθιά συνδεδεμένη με τις αισθήσεις μας. Και είναι αυτές οι μικρές, φαινομενικά ασήμαντες λεπτομέρειες — μια μυρωδιά, μια μελωδία — που μπορούν να ανασύρουν το πιο αυθεντικό, το πιο ανθρώπινο κομμάτι της ανθρώπινης ιστορίας μας. Διότι, τελικά, ο άνθρωπος θυμάται όχι μόνο με τον νου, αλλά και με τη μύτη και τα αυτιά του.