«Η ανακοίνωση της αλήθειας στον άρρωστο»: Μια θεολογία της απουσίας

Λέξεις: Μάνος Λαμπράκης

Η ανάγνωση των βιβλίων του Σταύρου Ζουμπουλάκη αφήνει πάντοτε μια αίσθηση ανολοκλήρωτου. Όχι από αδυναμία — αλλά από πρόθεση. Σαν να στήνει μεθοδικά μια σκηνή όπου ο Θεός είναι πάντοτε απών, μα ποτέ εντελώς απόντας, σαν να τον υποπτεύεται, αλλά ταυτόχρονα να τον χρειάζεται ως υπόνοια, ως σκιά, ως αθέατο συνομιλητή.

Αυτή η σιωπή δεν είναι απλώς διακριτικότητα, είναι επιλογή ύφους: μια θεολογία που αποφεύγει να μιλήσει θεολογικά. Και ακριβώς εκεί γεννιέται η απορία — όχι πια αν ο Θεός υπάρχει, αλλά σε ποιον τόπο, σε ποια πράξη, σε ποια στάση μπορεί κανείς να τον δει. Γιατί ο Ζουμπουλάκης μοιάζει να πιστεύει σ’ έναν Θεό που δεν εμφανίζεται πια ως Πρόσωπο, αλλά ως ηθικό αίτημα, σ’ έναν Θεό που έχει αποχωρήσει από το οντολογικό του κέντρο για να εγκατασταθεί στην άκρη του βλέμματος του άλλου.

Η θεολογία του, αν μπορεί να ονομαστεί έτσι, είναι μια θεολογία της απουσίας. Όχι του κενού, αλλά της μετατόπισης.

Ο Θεός δεν σώζει αλλά παρίσταται. Δεν μιλά αλλά υπαινίσσεται.

Κι αυτή η υποχώρηση του ιερού πίσω από την ευπρέπεια της γλώσσας δεν είναι απλή εκκοσμίκευση, είναι μια μορφή δυσπιστίας απέναντι στην ίδια την ιερότητα. Ο λόγος του Ζουμπουλάκη κινείται ανάμεσα στη μελαγχολία του πιστού και την αμφιβολία του διανοουμένου — ένας λόγος που δεν τολμά να κατονομάσει το μυστήριο, μήπως και το προδώσει. Και όμως, αυτή η αποφυγή του ονόματος «Χριστός» λειτουργεί σαν παραδοχή: ότι κάθε ονομασία Του είναι ήδη αποτυχία.

Όμως, ποιον Θεό υπονοεί; Ο γιατρός που ανακοινώνει την αλήθεια στον άρρωστο, στο τελευταίο του «βιβλίο», δεν είναι απλώς συμβολική μορφή, είναι το τεκμήριο ενός κόσμου χωρίς θεϊκή παρουσία, όπου η ευθύνη αντικαθιστά την Χάρη και η προσοχή παίρνει τη θέση της προσευχής. Ο Θεός του Ζουμπουλάκη είναι ένας Θεός που έχει γίνει σχέση — όχι Σταυρός, αλλά βλέμμα και όχι Σάρκα, αλλά λέξη. Κι αν ο ασθενής είναι ο άνθρωπος που ζητά την αλήθεια, ο γιατρός είναι εκείνος που την κρατά στα χέρια του χωρίς να τη μεταδώσει ως αποκάλυψη, αλλά ως αναγκαιότητα. Η αλήθεια δεν σώζει πια απλώς ειδοποιεί.

Υπάρχει εδώ μια βαθιά καχυποψία, απέναντι σε κάθε μορφή παρουσίας. Ο Θεός δεν μπορεί να «φαίνεται» χωρίς να γίνεται βία, κι έτσι ο Ζουμπουλάκης προτιμά να τον αφήσει να σιωπήσει. Η θεολογία του είναι μια άσκηση ευγένειας απέναντι στην ανυπαρξία. Όμως η ευγένεια αυτή κινδυνεύει να γίνει αοριστία: γιατί ο Θεός που δεν ονομάζεται, που δεν σαρκώνεται, που δεν προσκαλεί στη δοκιμασία της πίστης, καταλήγει να είναι ένας Θεός απλώς λογικός, ένα ιδανικό της μέτριας αγιότητας.

Κι έτσι η απορία μένει: μήπως ο Ζουμπουλάκης δεν επιχειρεί να μιλήσει για τον Θεό, αλλά να Τον προστατεύσει από την εποχή του; Μήπως αυτή η διαρκής μετριότητα της πίστης —όπου ο Θεός δεν κηρύσσεται, αλλά υπαινίσσεται— είναι το τίμημα για να διασωθεί κάτι από το ιερό μέσα στην εξάντληση του λόγου; Ή μήπως πρόκειται για τον οριστικό εκτοπισμό Του, για την τελετουργική Του μετάφραση σε ανθρωπισμό;

Όπως κι αν είναι, κάθε βιβλίο του Ζουμπουλάκη αφήνει τον αναγνώστη εκεί απ’ όπου ξεκίνησε — μπροστά σ’ έναν Θεό που δεν λέγεται, που δεν φαίνεται, που δεν σώζει, αλλά εξακολουθεί να υπάρχει ως δυνατότητα. Και ίσως ακριβώς αυτό να είναι το αίνιγμα: ότι δεν ξέρεις ποτέ αν αυτός ο Θεός ζει μέσα στη σιωπή ή έχει πεθάνει από αυτήν.

Ίσως, τελικά, όλη αυτή η σιωπή του Ζουμπουλάκη να αποκτά και μια ειρωνική προέκταση: ότι ένα κείμενο που διαβάστηκε σε ιατρικό συνέδριο —μια μικρή ανακοίνωση, λιγότερο θεολογική παρά δεοντολογική— θα μπορούσε κάλλιστα να έχει αναρτηθεί ψηφιακά σε οποιονδήποτε ιστότοπο, χωρίς να χρειάζεται να τυπωθεί και να πωλείται δέκα ευρώ. Κι έτσι, ακόμη και η αλήθεια, όταν δεν ειπωθεί στο όνομα κανενός, καταλήγει να έχει τιμή.

*Ο Μάνος Λαμπράκης είναι θεατρικός συγγραφέας, δραματουργός και μεταφραστής