Η «χαμένη» Θεσσαλονίκη

Λέξεις: Πολυξένη Αδάμ-Βελένη

Εικόνες: Άγγελος Ζυμάρας

Η Θεσσαλονίκη, αυτή η πόλη με την αδιάκοπη ζωή από την ίδρυσή της το 315 π.Χ. από τον Κάσσανδρο, ποτέ δεν αντιμετωπίστηκε όπως θα άξιζε στο μακραίωνο παρελθόν της. Αλλεπάλληλα γεγονότα τα τελευταία 100 χρόνια έθεσαν άλλες προτεραιότητες: οι βαλκανικοί πόλεμοι, η εκτεταμένη πυρκαγιά του 1917, ο πρώτος παγκόσμιος, η μικρασιατική καταστροφή, ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος, ο εμφύλιος, το κύμα αστυφιλίας και η οργιώδης ανοικοδόμησή της μέσω της αντιπαροχής, ο μεγάλος σεισμός του ’78 καθόρισαν την τύχη του αρχαιολογικού της ιστού, που είχε την ατυχία να βρίσκεται κάτω από τη σύγχρονη πόλη.

Η κυριαρχία της νοοτροπίας του εργολάβου οδήγησαν σε μία στρεβλή άποψη για την ανάπτυξη και τον εκσυγχρονισμό, με αποτέλεσμα να εφαρμοστεί μία πολιτική καταστροφική για την κληρονομιά του ιστορικού της κέντρου. Εσκεμμένες καταρρεύσεις μνημείων, αποχαρακτηρισμοί διατηρητέων, αδιάφορη δόμηση περιβάλλοντος χώρου, καταστροφές αρχαιοτήτων εν κρυπτώ, καταχώσεις σημαντικών ανασκαμμένων αρχιτεκτονικών συνόλων, περιορισμένη και ελλιπής τεκμηρίωση κάτω από την πίεση των εργολάβων σε οικόπεδα της πόλης οδήγησαν στο να έχουμε σήμερα εξαιρετικά αποσπασματική εικόνα της αρχαίας Θεσσαλονίκης, μιας πόλης που ακόμη διασώζει, αυτή μόνη στον κόσμο όλο, την περίμετρο των τειχών της.

Στις αρχές του ’90 οι συνειδήσεις των πολιτών της αφυπνίστηκαν με την ανεύρεση τμήματος του θεάτρου σταδίου στην οδό Απελλού. Οι πολίτες υποστήριξαν τη διάσωση του σημαντικότατου αυτού αρχαίου οικοδομήματος με 16.000 υπογραφές τις καταθέσανστο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο και διεκδίκησαν με επιτυχία τη διάσωση του μνημείου, η απαλλοτρίωση του οποίου τελεσφόρησε το 2000 και έκτοτε αναμένει ένταξή της εγκεκριμένης μελέτης διαμόρφωσής του σε χρηματοδοτικό πρόγραμμα.

Η πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα δεν διαγράφτηκε ευνοϊκότερη για την ιστορική Θεσσαλονίκη. Η αντιμετώπιση της ύπαρξης αρχαιοτήτων στο κέντρο της παρέμεινε αναλλοίωτη εδώ και εκατό χρόνια, αφού ακόμη και σήμερα θεωρούνται από τους περισσότερους σοβαρό εμπόδιο υλοποίησης μεγάλων δημόσιων “κοινωφελών” έργων.

Τα τελευταία 25 χρόνια έχουν υλοποιηθεί μεγάλα έργα μέσα στην πόλη, τα οποία επέφεραν δραστικές αλλαγές στη μορφή της. Η εσφαλμένη τακτική να γίνονται υπεδάφιες επεμβάσεις τεράστιας κλίμακας (αγωγοί αερίου, αποχέτευσης κ.ά.) μέσα στην καρδιά του ιστορικού κέντρου, που ορίζεται από την περίμετρο των τειχών του, προϋποθέτει εξαφάνιση των επάλληλων αρχαιολογικών στρωμάτων. Δεν υπάρχει ενιαία στρατηγική για όλα αυτά τα μεγάλα έργα μέσα στην πόλη, δεν έγινε ποτέ ένας συνολικός σχεδιασμόςσε συνεργασία με τις αρχαιολογικές υπηρεσίες, ο οποίος θα αντιμετώπιζε ορθολογιστικά την πολλαπλότητα των προβλημάτων τους σε συνδυασμό ή, καλύτερα, με κύριο γνώμονα την ανάδειξη και την πλήρη αξιοποίηση των αρχαιολογικών ευρημάτων. Γιατί αυτά είναι η μεγαλύτερη, η πολυτιμότερη και η ανεκτίμητη περιουσία της Θεσσαλονίκης.

Η μελέτη και η εκτέλεση των έργων ανατέθηκαν σε διάφορους φορείς, που έδρασαν παράλληλα κι ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλον, με αποτέλεσμα συχνά να αλληλοαναιρούνται ή να επικαλύπτονται μεταξύ τους και βέβαια πάντοτε παραγνωρίζοντας το αρχαιολογικό υπέδαφος, αφού από τους περισσότερους δεν έχει εκλείψει ακόμη η πεποίθηση ότι οι αρχαιότητες αποτελούν σταθερά ανασταλτικό παράγοντα της προόδου.

Η εμμονή των εκάστοτε κυβερνήσεων για την κατασκευή υπόγειων χώρων στάθμευσης, καθώς και η εντός των τειχών δημιουργία μετρό μέσα σε ένα ιστορικό κέντρο κατάμεστο από παλαιότερες οικοδομικές φάσεις μοιάζει ακατανόητη, όταν είναι γνωστές οι καταστροφές που προαπαιτούνται για την υλοποίηση έργων τέτοιας κλίμακας. Η λύση υπέργειων σταθμών για τα αυτοκίνητα, ακόμη κι αν απαιτούνταν απαλλοτρίωση ολόκληρων οικοδομικών τετραγώνων στο ιστορικό κέντρο, θα ήταν ασφαλώς πιο λογική, πιο οικονομική και αναμφίβολα σωτήρια για τις υπεδάφιες αρχαιότητες.

Η πάγια πρόταση των αρχαιολογικών υπηρεσιών να δημιουργηθεί δίκτυο μετρό για τις απομακρυσμένες ανατολικές και δυτικές συνοικίες της πόλης και υπέργειο ελαφρύ μέσον για την εντός των τειχών απόσταση- από το Σιντριβάνι μέχρι την πλατεία Βαρδαρίου- μια απόσταση ούτε οκτώ χιλιομέτρων, προσέκρουσε στις αντιπαλότητες των τοπικών αρχόντων και έπεσε στο κενό. Το μετρό περιορίστηκε να πραγματοποιηθεί μέσα στο ιστορικό κέντρο, όταν οι αρχαιολογικές υπηρεσίες είχαν προβλέψει το μέγεθος και τη σπουδαιότητα των ευρημάτων που θα αποκαλύπτονταν. Το βυζαντινό σταυροδρόμι με τα εμπορικά καταστήματα εκατέρωθέν του, που ήρθε στο φως στη συμβολή των οδών Βενιζέλου και Εγνατία έδωσε ένα μοναδικό σύνολο του κοσμικού βυζαντίου, η ανεύρεση του οποίου δημιούργησε και πάλι στείρες αντιπαλότητες.

Η Θεσσαλονίκη του σήμερα, διαθέτει τρεις μεγάλους αρχαιολογικούς στο ιστορικό της κέντρο, από τους οποίους οι δύο, η αγορά και το ανακτορικό συγκρότημα, αποδόθηκαν με επιτυχία στο κοινό για διάφορες αστικές χρήσεις. Για τον τρίτο, και πρόσφατα δημιουργημένο χώρο, αυτόν της πλ. Κυπρίων Αγωνιστών- εκκρεμεί αρκετά χρόνια η εκπόνηση της μελέτης διαμόρφωσής του. Έχει ήδη προταθεί από τις Εφορείες Αρχαιοτήτων η αποκατάσταση της θαυμάσιας προϋπάρχουσας μαρμαροστρωμένης πλατείας μπροστά από το Διοικητήριο, με τις αρχαιότητες να διαφυλάσσονται κάτω από αυτήν.

Πέρα από τους τρεις αυτούς αρχαιολογικούς της χώρους, και τον νεοαποκαλυφθέν συγκλονιστικό βυζαντινό σταυροδρόμι, τα μοναδικά τείχη και οι πολυποίκιλτες βυζαντινές εκκλησιές της είναι ό,τι περιουσία απέμεινε από το ένδοξο παρελθόν της υστερορωμαϊκής και βυζαντινής αρχαιότητας, έτσι ώστε σήμερα η Θεσσαλονίκη δικαίως να φέρει τον τίτλο της δεύτερης βυζαντινής πόλης-μετά την Κωνσταντινούπολη- στον κόσμο, της μοναδικής, ωστόσο, σε ευρωπαϊκό έδαφος.

Αυτή θα μπορούσε να είναι και η κυρίαρχη φυσιογνωμία της σύγχρονης πόλης, μιας πόλης που τις τελευταίες δεκαετίες αναζητά με αγωνία την ταυτότητά της. Απαραίτητη προϋπόθεση, θα ήταν να διασωθεί αμετακίνητο και στη θέση του το βυζαντινό σταυροδρόμι, ακόμη και με κατάργηση του σταθμού Βενιζέλου (ένα τόσο ανεκτίμητο εύρημα θα έπρεπε να επαναπροσδιορίσει τον αρχικό σχεδιασμό των σταθμών του μετρό) και να εκπονηθεί μια ενιαία μελέτη που θα συνδέσει αρχαιολογικούς χώρους, μνημεία και μνήμες με το παρόν, σε μια οργανική, καθημερινή σχέση με τους σύγχρονους αστικούς πυρήνες ζωής.