Η εργαλειοποίηση της Ιστορίας

Λέξεις: Μάνος Λαμπράκης

Η ιστορία της πολιτισμικής παρακμής είναι, σχεδόν πάντα, η ιστορία της εργαλειοποίησης των μνημείων. Ο Παρθενώνας, ως συμβολική κορυφή της δυτικής αρχαιοπρέπειας, υπήρξε ανά τους αιώνες πεδίο όχι μόνον αισθητικής ή φιλοσοφικής ανάγνωσης, αλλά εργαλείο εξουσίας, κατασκευής ταυτοτήτων και πολιτικής επιβολής. Όταν ένα μνημείο μετατρέπεται από μαρτυρία σε προπαγάνδα, από σιωπή σε επιγραφή, από παλίμψηστο μνήμης σε οθόνη προβολής ιδεολογημάτων, τότε ήδη βρισκόμαστε στη φάση της πολιτισμικής εξάντλησης. Δεν φωτίζουμε το παρελθόν. Το χρησιμοποιούμε για να κρύψουμε το παρόν.

Η σύγχρονη Ελλάδα, αντί να διατηρεί τον Παρθενώνα ως αίνιγμα προς ερμηνεία, ως κάλεσμα αυτογνωσίας και διαλόγου, τον μετατρέπει σε θέαμα. Το σχήμα αυτό δεν είναι νέο: η Ρώμη της ύστερης αυτοκρατορίας επένδυε σε επιδείξεις μεγαλοπρέπειας αντί σε μεταρρυθμίσεις. Η ναζιστική Γερμανία επινοούσε ελληνορωμαϊκές φαντασιώσεις ως θεμέλιο της «αιώνιας» κυριαρχίας της. Ακόμη και τα σοσιαλιστικά καθεστώτα επικαλούνταν την αρχαιότητα για να ενδύσουν τις απολυταρχίες τους με ψευδοϊστορικό κύρος. Η αισθητικοποίηση της πολιτικής, έλεγε ο Benjamin, είναι το στάδιο πριν την καταστροφή.

Όταν μια κοινωνία επιλέγει να αναθέσει στους πέτρινους ναούς το έργο της πολιτικής της σωτηρίας, είναι ήδη χαμένη. Τα μνημεία δεν ψηφίζουν, δεν απολογούνται, δεν αποτρέπουν το αδιέξοδο. Το να «φωτίζεις» τον Παρθενώνα με σύμβολα κομμάτων, εταιρειών ή φιέστας, δεν είναι πράξη μνήμης — είναι πράξη εκκωφαντικής λήθης. Μια πράξη που, ιστορικά, οδηγεί πάντα στο ίδιο σημείο: στην κατάρρευση του πολιτισμού ως κοινού λόγου και τη μετάβασή του στη σιωπή της εξουσίας.

…Κι όμως, η ιστορία επιμένει με ένα σχεδόν ειρωνικό μέτρο δικαιοσύνης: οι πρώτοι που θα καταρρεύσουν δεν είναι τα μνημεία, αλλά οι εξουσίες που τα εργαλειοποιούν. Οι πέτρες αντέχουν περισσότερο από τις κυβερνήσεις που τις επικαλούνται. Όσοι σήμερα υψώνουν πάνω από τον Παρθενώνα λογότυπα, ακρωνύμια και ψηφιακές χίμαιρες για να καλύψουν το πολιτικό τους έλλειμμα, θα είναι οι πρώτοι που θα συντριβούν κάτω από το βάρος του ίδιου τους του θεάματος.

Η εξουσία που καταφεύγει σε συμβολικές τελετουργίες, σε φωτισμούς και θριάμβους εικόνας, το κάνει γιατί γνωρίζει, έστω ασυνείδητα, ότι το πραγματικό πολιτικό της έδαφος έχει χαθεί. Αντί να απαντά στα αιτήματα της κοινωνίας, σκηνοθετεί «ιστορικότητα». Μα η Ιστορία δεν σκηνοθετείται. Επιστρέφει. Και όταν το κάνει, δεν σώζει ούτε μνημεία, ούτε πρόσωπα, ούτε κόμματα που υπέγραψαν τη λήθη στο όνομα της μνήμης. Σώζει μόνο τη δυνατότητα της συνείδησης. Όσοι κυβερνούν, ας μην ξεγελιούνται: δεν είναι ο Παρθενώνας που καταρρέει. Είναι το αφήγημα που τον περιβάλλει. Και σ’ αυτό το αφήγημα, η εξουσία είναι πάντα ο πρώτος ερειπιώνας.

*Ο Μάνος Λαμπράκης είναι θεατρικός συγγραφέας, δραματουργός και μεταφραστής.