Η γερμανική σάτιρα και ο επιζών από το Δίστομο

Του Μιχάλη Γουδή

Μετάφραση από τα Γερμανικά: Άννα Κοκτσίδου

Η χειρονομία της Αφροδίτης της Μήλου στο εξώφυλλο του Focus από τη μία, οι βρισιές ραδιοφωνικών παραγωγών σχολής Τράγκα από την άλλη. Η καμπάνια της Bild ενάντια σε νέα δάνεια προς τους «άπληστους Έλληνες» να ανταγωνίζεται προκλητικά δημοσιεύματα στις ελληνικές εφημερίδες που συγκρίνουν τη σημερινή γερμανική κυβέρνηση με το ναζιστικό καθεστώς. Ο κατάλογος αντίστοιχων παραδειγμάτων είναι μακρύς και αναδεικνύει την αδυναμία πολλών τόσο γερμανικών όσο και ελληνικών ΜΜΕ να ανταποκριθούν στο ρόλο ευθύνης που τους αναλογεί στη δημόσια σφαίρα. Η κρίση και η κάλυψή της έφερε στην επιφάνεια στερεότυπα και άναρθρες κραυγές αντί της εμπεριστατωμένης και πολύπλευρης ενημέρωσης.

Η αδυναμία αυτή των Μέσων άλλαξε κάπως την αποστολή της τηλεοπτικής σάτιρας. Ακολουθώντας την αμερικανική τάση εκπομπές όπως η “Die Anstalt” στο δεύτερο κανάλι της γερμανικής δημόσιας τηλεόρασης, ZDF, ανέλαβαν να λειτουργήσουν ως εναλλακτικές πηγές ενημέρωσης, κινούμενες πάντα στα όρια μεταξύ δηκτικότητας και χιούμορ.

Στο πιο πρόσφατο επεισόδιo οι δημιουργοί της Die Anstalt- που στα ελληνικά θα μπορούσε να μεταφράσει κανείς ως «Το Ίδρυμα», «Ο Οργανισμός»- αποφάσισαν να ασχοληθούν με το κατοχικό δάνειο, τις επανορθώσεις, τις πολεμικές αποζημιώσεις αλλά και με το ρόλο της τρόικας στην ελληνική και στην ευρωπαϊκή κρίση. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να προσελκύσουν για πρώτη φορά πολύ μεγάλο ελληνικό κοινό. Η υποτιτλισμένη εκδοχή της εκπομπής στο YouTube κατέκλυσε τα ελληνικά κοινωνικά δίκτυα με τους πάσης φύσεως σχολιαστές να δηλώνουν εντυπωσιασμένοι για τη στάση που κράτησαν οι δημιουργοί της εκπομπής.

Αρχικά, η κάμερα εστιάζει σε μία ελληνική ταβέρνα που αντιμετωπίζει οικονομικά προβλήματα και δέχεται τις συμβουλές, τη «βοήθεια» και εν τέλει τις εκτός λογικής παρεμβάσεις μίας γερμανικής τριανδρίας ή καλύτερα μίας τρόικας. Στο επόμενο σκετς λίγα μέτρα παραδίπλα και μερικά λεπτά αργότερα η συζήτηση στο «γερμανικό υπουργείο» ανάβει για τα καλά με αριθμητικά δεδομένα και ταυτόχρονα σκληρή κριτική στις γερμανικές κυβερνήσεις. Κάπου εκεί στην κουβέντα εντάσσεται, καθισμένος σε ένα από τραπέζια της ταβέρνας ένας επιζών από τη σφαγή στο Δίστομο κι ενώ στην οθόνη προβάλλεται μία φωτογραφία από την παιδική του ηλικία…

Ιδού η συνέντευξη της parallaxi με τον Dietrich Krauss για λογαριασμό της εκπομπής.

Πώς βρίσκει θέση μία τέτοια εκπομπή στο πρόγραμμα της γερμανικής δημόσιας τηλεόρασης; Δε δέχονται οι δημιουργοί της κάποια παρέμβαση πριν την προβολή της; Ο Dietrich Krauss, συντάκτης της Die Anstalt, μιλώντας στην Parallaxi, μας λύνει αυτή την απορία, σχολιάζει το νέο ρόλο της σάτιρας στη γερμανική δημόσια σφαίρα, μοιράζεται την έκπληξή του για την ανταπόκριση στη συγκεκριμένη εκπομπή και μας συστήνει τον Έλληνα επιζόντα από το Δίστομο που έκλεψε τις εντυπώσεις με την παρουσία του επί σκηνής…

Εργαζόμαστε πολύ ανεξάρτητα και ελεύθερα. Εννοείται ότι δείχνουμε το σενάριό μας στους υπευθύνους του καναλιού, αλλά δεν υπήρξε ποτέ ουδεμία προσπάθεια επιρροής. Το αντίθετο μάλιστα, το ZDF μας υποστηρίζει απόλυτα, όταν υπάρχουν διαμαρτυρίες. Αυτό είναι πραγματικά υποδειγματικό.

Πρέπει να ξέρει κανείς, ότι το ZDF δεν είναι ένα “κρατικό” κανάλι, αλλά ένα κανάλι “δημοσίου δικαίου”. Αισθανόμαστε ευτυχείς για τις ελευθερίες που έχουμε και προσπαθούμε να ανταπεξέλθουμε με τη μεγαλύτερη δυνατή ευθύνη. Για παράδειγμα, κοινοποιώντας πάντα δημόσια τις πηγές μας, στις οποίες βασίζονται τα νούμερα, τα σκετς της εκπομπής. Με αυτό τον τρόπο ο καθένας μπορεί να δει, σε ποια δεδομένα βασίζεται η σάτιρά μας.

Μπορεί η αυξανόμενη ένταση των τελευταίων μηνών να έπαιξε το δικό της ρόλο για την επιλογή της θεματολογίας, ωστόσο υπήρχαν πολύ συγκεκριμένοι λόγοι κατά τον κ.Krauss που τους ώθησαν σε μία τέτοια εκπομπή.

Το θέμα της πολιτικής λιτότητας και Ελλάδα μας απασχολεί εδώ και μεγάλο διάστημα, αλλά μετά την ανάληψη της διακυβέρνησης από τον Τσίπρα ήταν δύσκολο να ανεχθεί κανείς ένα μεγάλο κομμάτι των δημοσιευμάτων στη χώρα μας. Τέτοια αλαζονεία! Ο αναγνώστης μπoρούσε να έχει την εντύπωση ότι το να μη φορά κανείς γραβάτα είναι δείγμα ελλειπούς κυβερνητικής ικανότητας.

Φανταστείτε: εκλέγεται μία καινούρια κυβέρνηση που θέλει να βάλει σε τάξη 40 χρόνια κακής διαχείρησης και τα ίδια μέσα ενημέρωσης, που σε πολυάριθμα άρθρα διέδιδαν με απόλαυση όλη αυτή την κακοδιαχείρηση, επιτίθενται σε αυτή τη κυβέρνηση.

Αντί να συνοδεύουν δημοσιογραφικά την καινούρια ελληνική κυβέρνηση- γιατί όχι με κριτικό βλέμμα- στον διαφορετικό πολιτικό και οικονομικό δρόμο της, διεξάγονται παραπλανητικές συζητήσεις: για γραβάτες που λείπουν, ασαφείς λίστες και υψωμένα μεσαία δάκτυλα. Αντί να τίθεται το ζήτημα ότι η μέχρι τώρα “πολιτική διάσωσης” απέτυχε παταγωδώς και ότι είναι ώρα για μία αλλαγή πορείας, η συζήτηση περιστρέφεται γύρω από έναν υπουργό που κυκλοφορεί με μοτοσυκλέτα.

Με δεδομένο πως εκτός της υψηλής της τηλεθέασης την εκπομπή παρακολουθεί και μεγάλο κοινό ζωντανά στο στούντιο αναρωτιέται κανείς ποια είναι η ανταπόκριση που εισπράττει μία εκπομπή που κινείται εκτός πλαισίου;

Η ανταπόκριση είναι πολύ μεγάλη και εντυπωσιακά θετική! Χαιρόμαστε πολύ για αυτό, προφανώς και σε μας πολλοί πολίτες έχουν την αίσθηση, ότι κάτι δεν πάει καλά με την επίσημη γραμμή, ακομα κι αν οι ίδιοι οι πολίτες στην ουσία δε θίγονται από τις συνέπειες της κρίσης. Είναι κάτι που δεν το περιμέναμε οπωσδήποτε, καθώς στις σελίδες με τα γράμματα των αναγνωστών και τα διαδικτυακά φόρα ακούγονται συχνά πολύ διαφορετικές απόψεις. Από την άλλη όμως, οι θεατές της “Anstalt” δεν ταυτίζονται με τους αναγνώστες της BILD. Άλλωστε – και αυτό είναι πολύ σημαντικό- πολύ λίγα άτομα συμμετείχαν στη δράση της BILD, παρόλο που η ίδια προσπάθησε να δημιουργήσει μία άλλη εντύπωση.

Πώς κρίνουν οι δημιουργοί της Die Anstalt τη γερμανική δημοσιογραφική κάλυψη της ελληνικής οικονομικής κρίσης;

Ακόμη και πέντε χρόνια μετα την έναρξη της ευρωκρίσης χρησημοποιούνται κλισέ αντί για εξηγήσεις των οικονομικών συσχετισμών. Κάτι που μπορεί να οφείλεται και στη γλώσσα. Στα γερμανικά “ενοχή” και “χρέος” (Schuld) έχουν την ίδια ετυμολογική ρίζα σε αντίθεση με τα αγγλικά, debt και guilt. Το να έχεις χρέη στη Γερμανία έχει τουλάχιστον γλωσσικά και μία ηθική διάσταση. Και έτσι κρίνεται…

Πολλοί δεν θέλουν να δουν το γεγονός ότι η κρίση δεν οφείλεται μόνο σε λάθη της ελληνικής κυβέρνησης, αλλά δημιουργήθηκε και από αρχιτεκτονικά λάθη της ευρωζώνης και των κανόνων της. Και μάλιστα δε θέλουν να δουν με τίποτα ότι και η Γερμανία, με τα εξαγωγικά πλεονάσματά της συμβάλλει στην κρίση. Εννοείται πως πάντα υπάρχουν και εξαιρετικά δημοσιεύματα, όπως η ταινία του Harald Schuhmann στο κανάλι Arte για τη δύναμη της Τροικα, αλλά αυτές οι μεμονωμένες εκπομπές δεν είναι σε θέση να επηρεάσουν πραγματικά τη συνολική αφήγηση.

Λίγοι είναι αυτοί που γνωρίζουν ότι εν τέλει δεν είναι “οι Έλληνες” αυτοί που διασώθηκαν, αλλά ιδιωτικές τράπεζες και δανειστές. Ότι τα χρήματα στην ουσία πηγαίνουν στην αποπληρωμή του χρέους. ΄Η ότι ειδικά οι διαβόητοι όροι της Τρόικας εμποδίζουν μία οικονομική ανάκαμψη της χώρας. Αντ’ αυτού επαναλαμβάνονται τα ίδια κενά λόγια.

Η τηλεόραση σήμερα μπορεί να αμβλύνει τα στερεότυπα;

«Η σάτιρα, βέβαια, παίζει με κλισέ, αλλά είναι σε θέση και να τα υπονομεύσει. Στόχος μας είναι δίχως άλλο να συνδέσουμε το σατιρικό παιχνίδι με καινούριες γνώσεις και να μην εξυπηρετούμε μόνο παγιωμένες προκαταλήψεις. Πιστεύουμε, σε πείσμα πολλών, ότι ο κόσμος εκτιμά και ψάχνει ακριβώς αυτή την ενημέρωση σχετικά με τους πολιτικούς συσχετισμούς.»

Ποιος είναι ο αναβαθμισμένος ρόλος τέτοιων σατιρικών σκετς στην τηλεόραση που το κοινό είναι πολλαπλάσιο από αυτό του θεάτρου; Επιτέλουν πλέον και κάποιον εκπαιδευτικό ρόλο;

«Ξαφνιαστήκαμε εντελώς με την τόσο μεγάλη απήχηση της προδημοσίευσης στην Ελλάδα. Ένα εκατομμύριο Έλληνες θεατές μόνο σε δύο μέρες! Με τη μικρή σατιρική εκπομπή μας βρεθήκαμε στα κεντρικά δελτία ειδήσεων των καναλιών. Η πληροφόρηση προφανώς θεωρείται πλέον τόσο μονότονη, ώστε μια διαφορετική γνώμη φτάνει να κάνει πάταγο.

Στις ΗΠΑ υπάρχει η εξέλιξη ότι όσο πιο ομοιόμορφη γίνεται η ενημέρωση απο τα ΜΜΕ τόσο πιο πολύ οι σατιρικές εκπομπές όπως η “Daily Show” ή η “Last Week Tonight” αναλαμβάνουν προ πάντων για τους νεότερους θεατές το ρόλο των ενημερωτικών δελτίων. Συνεπώς, όλο και περισσότερα άτομα αντιλαμβάνονται και την “Anstalt” σαν ενα μέσο ενημέρωσης. Αυτό μας διχάζει, καθώς τα κριτηρια της καλής σάτιρας είναι διαφορετικά από εκείνα της καλής ενημερωτικής εκπομπής. Το ένα δύσκολα μπορεί να υποκαταστήσει το άλλο.

Αλλά όταν η ενημέρωση για ένα τόσο σημαντικό θέμα όπως η Ευρωκρίση είναι τόσο μονόπλευρη, η πολιτική σάτιρα δεν μπορεί να πράξει αλλιώς, πρέπει να φροντίσει για μία διαφορετική δημοσιότητα. Βέβαια αυτό σημαίνει ότι υπάρχει και μία κατατοπιστική διάσταση και μπορεί να επιδράσει θετικά ενάντια στην αναζοπύρωση προκαταλήψεων.»

Το αυξημένο ενδιαφέρον για το συγκεκριμένο επεισόδιο οφείλεται σε μεγάλο βαθμό και στον φιλοξενούμενο πρωταγωνιστή, τον επιζόντα από τη σφαγή στο Δίστομο, Αργύρη Σφοντούρη. Ο Dieter Krauss δηλώνει το θαυμασμό του για τον εφήμερο συνεργάτη του…

«Ο κύριος Σφοντούρης είχε δώσει συνέντευξη στην πολιτική εκπομπή του ZDF, “Frontal 21”. Έτσι τον εντοπίσαμε. Δεν ήμασταν βέβαιοι, ότι θα μπορούσε να φανταστεί, να μιλήσει για την ιστορία του στο πλαίσιο μιας σατιρικής εκπομπής. Αλλά δέχτηκε αμέσως και κινήθηκε μπροστά στην κάμερα με μια απίστευτη ηρεμία. Το να εργαστούμε μαζί του για μάς ήταν μεγάλη τιμή. Αλλά και μια πρόκληση: ήταν πολύ πιο ετοιμόλογος από μας! Πέρα απο αυτό αποδείχτηκε και γνώστης της γερμανικής πολιτικής επιθεώρησης, είχε μάλιστα δει ζωντανά το είδωλο μας, τον Dieter Hildebrandt. Άλλωστε, τι δεν έχει προσφέρει αυτός ο άνθρωπος…; Καθηγητής λυκείου, συνεργάτης αναπτυξιακών προγραμμάτων στην Ασία και Αφρική – μία εντυπωσιακή προσωπικότητα…»

Θα μπορούσε «Το Ίδρυμα» να κάνει μία έκτακτη εκπομπή στην Ελλάδα στη ΝΕΡΙΤ, για παράδειγμα;

«Προς Θεού, ως Γερμανοί που κάνουμε σάτιρα δε θα θέλαμε να ανακατευτούμε στην ελληνική πολιτική. Αυτό το κάνουν ήδη αρκετά οι Ευρωπαίοι πολιτικοί – τις συνέπειες τις γνωρίζουμε όλοι…»