Οι Μεταμορφώσεις μιας πόλης

Λέξεις: Αλέκα Καραδήμου Γερόλυμπου, Αρχιτέκτων-Πολεοδόμος Εικόνες: Γιάννης Τζιμπρές (αρχική), Χρήστος Δημητρίου

Παρασκευή βράδυ, 9μιση, τέλος Αυγούστου, επιστροφή από μια ολιγοήμερη απουσία από την πόλη. Μπαίνοντας με το αυτοκίνητο από το λιμάνι και τη λεωφόρο Νίκης, αντικρύζουμε ένα απροσδόκητο, απίστευτο θέαμα… Eνα φόντο ουρανού ακόμη φωτεινό με σβησμένες αποχρώσεις ηλιοβασιλέματος. Ο Θερμαϊκός λαμπερός μέχρι το απέναντι όριο των σκοτεινών βουνών, ανάκατες μακρυνές μουσικές, στολισμένα καραβάκια και ένας αμέτρητος αριθμός ανθρώπων κάθε ηλικίας που κυριολεκτικά συνωστίζεται στην παραλία. Ολοι βολτάρουν, πρόσωπα γελαστά, παιδάκια κυνηγιούνται, κάποιοι κοντοστέκονται και πιάνουν κουβέντες, άλλοι σφυρίζουν μελωδίες• όλοι χαίρονται την λιτή ομορφιά της παλιάς προκυμαίας ή, πιο πέρα, την σύγχρονη ραφινάτη ολόφωτη νέα παραλία. Αυτή η εικόνα μιας ομαδικής στιγμής χαλάρωσης και συλλογικής απόλαυσης του αστικού χώρου είναι από τις πιο όμορφες που έχω δει στα τελευταία δύσκολα χρόνια… Και είναι και παράδοξα παρηγορητική: Πάντα θα υπάρχουν όμορφα πράγματα δίπλα στα δυσάρεστα και τα δύσκολα, ο δημόσιος χώρος της πόλης μπορεί να το προσφέρει αυτό.

Να, ακριβώς εδώ οριοθετείται και ο ρόλος της Parallaxi. Που μακροημερεύει σε συνθήκες αντίξοες, καθώς διασχίζει τον χρόνο και τις εποχές συλλαμβάνοντας τα σημεία των καιρών, ανοιχτή και ευαίσθητη στις αγωνίες και τα αιτήματα των νέων, των ‘ξένων΄, των όχι γενικώς αποδεκτών, των διαφόρων διεκδικητικών ομάδων, αλώβητη και ανανεωνόμενη.. και καταφέρνει να κινητοποιεί μια δημιουργικότητα που εκφράζεται συλλογικά αξιοποιώντας τον χώρο της πόλης.

Κι ας έρθουμε στο 1989 που είναι η χρονολογία γέννησής της –πριν 25 δηλαδή χρόνια. Εντυπωσιακό χρονικό ορόσημο μεταξύ δύο εποχών, το 1989 φτάνει από μόνο του για να γραφτούν πολλά βιβλία. Αν δε το τοποθετήσουμε στο μέσον της δεκαετίας 1985-1995, τότε θα έχουμε άφθονα θέματα σχετικά με την εξέλιξη της Θεσσαλονίκης, στο πέρασμά της σε μια νέα εποχή… γεμάτη από αντιφασεις, διεκδικήσεις, ευχάριστες και δυσάρεστες εξελίξεις, προδοκίες και φαντασιώσεις.

Το 1985 πραγματοποιείται ένα παλιό επίμονο αίτημα των πολεοδόμων. Η πόλη αποκτά ένα ρυθμιστικό σχέδιο για να ελέγξει την ανάπτυξή της, και στελεχώνεται με τον ομώνυμο οργανισμό που θα καθοδηγεί τον σχεδιασμό (ΟΡΘ). (Ναι, είναι αυτός ο οργανισμός που διαλύθηκε φέτος με μια ξαφνική απόφαση, που μάλιστα ανακοινώθηκε εν μέσω μιας εκδήλωσης του οργανισμού αφήνοντας τα στελέχη, τους ενδιαφερόμενους και το κοινό που παρακολουθούσε άναυδους). Τι περιμέναμε τότε; Νέες υποδομές, σταμάτημα της αυθαίρετης δόμησης, καθοδήγηση των επεκτάσεων σε συνεκτικές και καλά εξυπηρετουμενες γειτονιές, ανάδειξη της αρχιτεκτονικής και αρχαιολογικής κληρονομιάς, πράσινους ελεύθερους χώρους, σωστές μελέτες και υλοποίησή τους από ευρωπαϊκά προγράμματα. Η ένταξη της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η χαλάρωση του ψυχροπολεμικού κλίματος διεθνώς αλλά και στα Βαλκάνια και η βελτίωση των σχέσεων με Γιουγκοσλαβία και Βουλγαρία επανέφεραν την προοπτική της ευρύτερης μητροπολιτικής ακτινοβολίας της πόλης. Η αισιοδοξία περισσευε, η πόλη πλημμύριζε με βαλκάνιους τουρίστες και για πρώτη φορά μετά από πολλά χρόνια ακούστηκαν διαφορετικές γλώσσες στους δρόμους, ενώ στις βιτρίνες των καταστημάτων ταμπελίτσες πληροφορούσαν ότι μιλιέται η σερβική ή η βουλγάρική. Για τη μεγάλη γιορτή της πόλης, τους 23 αιώνες από την ίδρυσή της Θεσσαλονίκης, όπως και για την Μπιεννάλε της επόμενης χρονιάς, ετοιμάζονταν εκδηλώσεις, εκθέσεις, συνέδρια, βιβλία, ευρηματικές και όμορφες αρχιτεκτονικές παρεμβάσεις. Υπήρξαν ελάχιστα χρήματα αλλά πολύ κέφι και διάθεση που περισσευε, με στόχο να γνωρίσουμε καλύτερα τον χώρο ζωής μας. Βέβαια στην αισιοδοξία θα μπορούσε να αντιτάξει κανείς την αποβιομηχάνιση που άφησε πολύ κόσμο άνεργο και αδυνάτισε την παραγωγική δομή της πόλης. Τότε όμως πολύ λίγο ανησυχήσαμε, ενώ αντίθετα η κατάρρευση των ανατολικών καθεστώτων και η μαζική –νόμιμη και παράνομη- μετανάστευση δεκάδων χιλιάδων ταλαιπωρημένων ανθρώπων ξύπνησε την ξενοφοβία μας…

Εικόνα: Χρήστος Δημητρίου

Στα επόμενα χρόνια καλύτερες συνθήκες ζωής και στέγασης, χωρίς όμως την ανάλογη βελτίωση σε αστικές υποδομές, σταθερή εισροή νέων κατοίκων-οικονομικών προσφύγων από τα Βαλκάνια και τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ενωσης και θετικές και αρνητικές πρωτοβουλίες για την αναβάθμιση του χώρου της αποτελούν το γενικό πλαίσιο μέσα στο οποίο θα εκδηλωθούν οι αλλαγές. Θυμίζουμε τις ανόητες προτάσεις της τότε δημαρχίας για την επιχωμάτωση της παλιάς παραλίας (Νίκης) σε πλάτος 150 έως 300 μέτρων και την πολυδάπανη προετοιμασία της Θεσσαλονίκης, πολιτιστικής πρωτεύουσας της Ευρώπης το 1997, που πλούτισε την μουσειακή και πολιτιστική υποδομή της πόλης, με φιλόδοξα και ακριβοπληρωμένα προγράμματα, θa ‘λεγα στον αντίποδα των εκδηλώσεων του 1985.

Η πόλη επισήμως δεν αυξάνει σημαντικά τον πληθυσμό της, αν και περιφερειακοί δήμοι και παράγοντες του real estate βομβαρδίζουν συστηματικά με πληροφορίες για αναμενόμενη αύξηση του πληθυσμού της σε 4 εκατομμύρια και άρα για την ανάγκη δεκάδες χιλιάδες στρέμματα αγροτικής γης υψηλής παραγωγικότητας «να ενταχθούν στο σχέδιο». Η Θεσσαλονίκη επωάζει από τότε την δική της ‘φούσκα’ των ακινήτων. Διότι τα πράγματα δεν είναι καθόλου έτσι. Στα χρόνια αυτά η συμπαγής δόμηση γύρω από ένα ισχυρό κέντρο, που είχε υποκαταστήσει στη διάρκεια του 20ού αιώνα την διασπασμένη σε πολλούς πυρήνες παραδοσιακή οργάνωση που κληροδότησε η τουρκοκρατία αρχίζει και αυτή να διαρρηγνύεται. Η πόλη σκορπίζει ταχύτατα, ενώ ξεφυτρώνουν πυρήνες δόμησης αποκομμένοι από τον πολεοδομικό ιστό, διάχυτοι στην περιαστική ζώνη, σε γραμμική ανάπτυξη κατά μήκος των κυριότερων οδικών αξόνων, επιβαρύνοντας σοβαρά το κυκλοφοριακό πρόβλημα, καθώς οι δεκαετίες παρέρχονται και το Μετρό δεν φαίνεται πουθενά. Πιλοτικά προγράμματα για το κέντρο, καθώς και οι παρεμβάσεις του οργανισμού πολιτιστικής πρωτεύουσας δεν συμβάλλουν στην συγκράτηση του πληθυσμού στις κεντρικές και παλαιότερες συνοικίες της πόλης. Αν στις ευρωπαϊκές πόλεις οι ιστορικοί πυρήνες υπενθυμίζονται από περιφερειακούς δακτυλίους που πήραν την θέση των παλιών οχυρώσεων, η περιφερειακή οδός που ζώνει την Θεσσαλονίκη (και μάλιστα είναι ιδιαίτερα ορατή την νύχτα καθώς φωτίζεται)- αποτελεί ένα σαφές όσο και προσωρινό όριο της συμπαγούς πόλης του 20ού αιώνα.

Θάλεγα ότι με την έλευση του 21ου αιώνα ήρθανε χρόνοι μιας αβάσταχτης ελαφρότητας διανθισμένης με αβάσιμη έπαρση και γκρινιάρικες διαμαρτυρίες («Ολα τα χρηματα πάνε στην Αθήνα για τους ολυμπιακούς»), και αναφέρομαι στους άρχοντες της πόλης μας και σε μεγάλο αριθμό συμπολιτών μας. Οι απογραφές του 2001 και του 2011 αποδεικνύουν με αριθμούς τις νέες επιλογές της πρώτης κατοικίας, η οποία απτόητη εγκαθίσταται στα περίχωρα. Κανένας λόγος δεν γίνεται για την αναδιοργάνωση ορισμένων καίριων λειτουργιών, όπως π.χ. για τον προγραμματισμό της μεταφοράς του αεροδρομίου, που εξ αρχής λειτούργησε σε έναν ακατάλληλο χώρο και βρίσκεται σήμερα περικυκλωμένο από την άναρχη ανάπτυξη, χωρίς καμία δυνατότητα επέκτασης (προσοχή, μιλούμε για μακροπρόθεσμο προγραμματισμό). Η Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης που ασφυκτιά στο κέντρο (μεγάλο πάρκο σύμφωνα με το σχέδιο του 1921), και κάνει αβίωτη την πόλη τις 10 μέρες της λειτουργίας της κάθε Σεπτέμβρη, δεν προετοίμασε την μετεγκατάστασή της. Τα υπάρχοντα ανεπαρκή μέσα μαζικής μεταφοράς (λεωφορειακές γραμμές) δεν ενισχύονται. Οι ιθύνοντες γοητευμένοι από την προοπτική κάποιων Μεγάλων Εργων για την πόλη συμφωνούν με ό,τιδήποτε προταθεί. Ετσι το 2ο μισό του2000-2010 αναλώθηκε σε προσπαθειες να σταματήσουμε την απαράδεκτη «υποθαλάσσια» αρτηρία, μια ελεύθερη λεωφόρο υψηλών ταχυτήτων δίπλα στο κέντρο της πόλης. Τέλος καμία προσπάθεια για την δημιουργία ενός δημοσίου αποθέματος γης δεν καταγράφεται, συνθήκης αναγκαίας που θα επέτρεπε στις αρχές να παρέμβουν στο χώρο της πόλης.

Ζώντας σε συνθήκες κρίσης, ας μην παραβλέψουμε ωστόσο θετικά στοιχεία χάρη στα οποία μπορούν να διατυπωθούν αισιόδοξες προβλέψεις για το μέλλον. Βέβαια η αισιοδοξία υπόκειται σε ποικίλους ενδογενείς αλλά και εξωγενείς παράγοντες που προϋποθέτουν την ομαλή λειτουργία της πόλης μέσα στην ευρύτατη βαλκανική της ενδοχώρα. Ευτυχώς παρά την κρίση, η εκλογή στην δημαρχία μιας σύγχρονης και ανοιχτής σε πειραματισμούς δημοτικής ομάδας το 2010 επέτρεψε να πνεύσει λίγος φρέσκος άνεμος κυρίως σε θέματα δημόσιου χώρου. Το κέντρο της Θεσσαλονίκης παραμένει ζωντανό ακόμη και εν μέσω κρίσης. Συγκεντρώνει μια πληθώρα χρήσεων κατοικίας, εμπορίου και οικονομικών δραστηριοτήτων, πολιτισμού και ψυχαγωγίας και πρέπει να ενισχυθεί για να διατηρήσει τους κατοίκους του και τον κτιριακό του πλούτο και να προστατευθεί από την σοβαρά βεβαρημένη κυκλοφορία των ιδιωτικών αυτοκινήτων. Το γεγονός ότι συμπίπτει με το ιστορικό τμήμα της πόλης ενισχύει την έλξη και την μνημειακή του υπόσταση. Οι πυκνοδομημένες γειτονιές, γεμάτες ζωντάνια και κίνηση χάρη στην πολυλειτουργικότητα και την ανάμεικτη κοινωνική προέλευση των κατοίκων θα μπορούσαν με μικρές αλλά αποφασιστικές παρεμβάσεις να μεταμορφωθούν σε τόπους ευχάριστης (κατά το δυνατόν) διαβίωσης. Γύρω από τον Θερμαϊκό κόλπο μια σχεδόν συνεχώς προσπελάσιμη ακτογραμμή άνω των 35 χιλιομέτρων επιτρέπει την επαφή με την θάλασσα και τις διαφορετικές μορφές της παραλίας. Η σχέση με την θάλασσα, που είναι ένα ιδιαίτερα θελκτικό στοιχείο της πόλης και συμβάλλει στην μοναδικότητά της, πρέπει να διαφυλαχθεί και να αξιοποιηθεί με την δημιουργία μιας ελκυστικής ποικιλίας δημοσίων ελεύθερων χώρων, όπως οι κήποι της νέας παραλίας, εξαιρετικό δείγμα αισθητικής που πιστώνεται στον Δήμο.

Όπως έδειξε και η διασημη εμπειρία της Βαρκελώνης, οι περισσότερες πολεοδομικές παρεμβάσεις μέχρι το 1990 δεν είχαν σκοπό να προωθήσουν την οικονομική αναζωογόνηση της πόλης ή την ανταγωνιστικότητά της μεταξύ των ευρωπαϊκών πόλεων. Απευθύνονταν στην βελτίωση του χώρου ζωής των κατοίκων, και στην διαμόρφωση μιας πόλης ελκυστικής και με επαρκή και καλά οργανωμένη λειτουργία… Οι ελεύθεροι καλοσχεδιασμένοι χώροι στις γειτονιές, οι γοητευτικές πλατείες, οι σκιασμένες αλέες, η δημόσια πλαζ στο κέντρο της πόλης απευθύνονταν στους κατοίκους, όπως και η πληθώρα των κοινωνικών εξυπηρετήσεων και το αποτελεσματικό σύστημα μαζικής μετακίνησης. Ωστόσο, συμβάλλοντας στην ανάδυση μιας όμορφης και καλά οργανωμένης πόλης, με περήφανους κατοίκους, προώθησαν τελικά και την οικονομική της ανάκαμψη.