Η «περιττωματοποίηση» του διαδικτύου: Enshittification, καπιταλισμός πλατφορμών και δημοκρατική παρακμή
Ο Σωτήρης Τσίτος γράφει για μία πλευρά του πολύπλευρου ζητήματος της δημοκρατίας η οποία συζητείται λιγότερο από τις άλλες: τα social media.
Λέξεις: Σωτήρης Τσίτος
Στη νέα έρευνα του Eteron οι πολίτες αξιολογούν τη δημοκρατία κατά μέσο όρο με 3.85/10. Προφανώς, λοιπόν, βιώνουμε μια δημοκρατική παρακμή.
Πέραν των όσων πολιτικών αναλύσεων διαβάζουμε για την αιτία αυτού του, σχεδόν αδιαμφισβήτητου πλέον, γεγονότος, υπάρχει μία πλευρά του πολύπλευρου ζητήματος της δημοκρατίας η οποία συζητείται λιγότερο από τις άλλες: τα social media.
Εnshittification – H εποχή της παρακμής
Ο όρος enshittification ή, ας το πούμε με κάποια ευγένεια ελληνιστί, «περιττωματοποίηση» εισήχθη από τον Καναδό συγγραφέα και ακτιβιστή Cory Doctorow για να περιγράψει την προοδευτική υποβάθμιση των διαδικτυακών πλατφορμών καθώς μετατρέπονται από κοινότητες επικοινωνίας σε μηχανές εκμετάλλευσης. Η λέξη μπορεί να προκαλεί χαμόγελο, όμως η έννοιά της είναι βαθιά πολιτική: αποτυπώνει τη μετάβαση του ψηφιακού χώρου από ένα συλλογικό, σχεδόν ουτοπικό πείραμα σε έναν ιδιωτικοποιημένο, επιτηρούμενο μηχανισμό κερδοφορίας.
To enshittification δεν είναι απλώς τεχνικό φαινόμενο, αλλά πολιτικοοικονομική διαδικασία: είναι η φθορά της δημοκρατίας μέσα από την εμπορευματοποίηση της ψηφιακής μας ζωής. Και πως γίνεται αυτό;
Ο Doctorow περιγράφει ένα σχεδόν φυσικό νόμο της ψηφιακής οικονομίας: Κάθε πλατφόρμα ξεκινά ευνοώντας τους χρήστες: προσφέρει ευκολία, κοινότητα, «δωρεάν» υπηρεσίες. Στη συνέχεια στρέφεται στους επιχειρηματικούς συνεργάτες, παρέχοντας πρόσβαση στους χρήστες της ως αγορά. Τέλος, όταν αποκτήσει μονοπωλιακή ισχύ, «αρμέγει» και τους δύο: επιβάλλει όρους, περιορίζει επιλογές, και μετατρέπει κάθε πτυχή της εμπειρίας σε μέσο κέρδους.
Η διαδικασία αυτή δεν είναι τυχαία. Είναι η ψηφιακή έκφραση της καπιταλιστικής υπερσυσσώρευσης. Για να συνεχίσει να παράγει αξία, το σύστημα πρέπει να υποβαθμίζει συνεχώς το ίδιο το περιβάλλον μέσα στο οποίο λειτουργεί και τελικά, να «χαλάει» το ίδιο του το οικοσύστημα.
Πώς φτάσαμε εδώ;
Οι πρώτες δεκαετίες του διαδικτύου διαπνέονταν από πνεύμα ελευθερίας και συνεργασίας. Ήταν ένας χώρος όπου οι άνθρωποι πειραματίζονταν, αντάλλασσαν γνώση, δημιουργούσαν συλλογικά. Μετέφεραν στη ψηφιακή σφαίρα κοινωνικές λειτουργίες οι οποίες είχαν ήδη αρχίσει να διαβρώνονται στην πραγματική ζωή. Με την έλευση όμως του επιχειρηματικού μοντέλου των πλατφορμών, δηλαδή τη δωρεάν χρήση έναντι εκχώρησης δεδομένων, το διαδίκτυο σταδιακά μετατράπηκε σε εταιρική (και κυβερνητική πολλές φορές) φάρμα δεδομένων. Ο χρήστης έπαψε να είναι πελάτης. Έγινε προϊόν. Το «ανήκειν» σε μια κοινότητα αντικαταστάθηκε από τη συμμετοχή σε ένα σύστημα επιτήρησης που καταγράφει, προβλέπει και καθοδηγεί τη συμπεριφορά του.
Η υπόσχεση της συμμετοχής έδωσε τη θέση της σε έναν ψηφιακό φεουδαρχισμό, όπου ελάχιστες εταιρείες ελέγχουν τη ροή της πληροφορίας και καθορίζουν τα όρια της δημόσιας σφαίρας. Όπως φυσικά αντιλαμβάνεται κανείς αυτό έχει επίπτωση στη συνολική διαμόρφωση της κοινωνίας. Οι θέσεις, οι στάσεις και οι αντιλήψεις μας φαίνεται να αλλάζουν μέρα με τη μέρα. Παλαιότερα μία κοινωνική μεταβολή ή η συνολική αλλαγή στάσης απέναντι σε συγκεκριμένα ζητήματα έπαιρνε δεκαετίες. Πλέον βλέπουμε να αποκτούν ηγεμονική επιρροή ιδεολογίες ακόμα και σε διάστημα 5 ετών (βλ. Alt-Right, manosphere κτλ.).
Η enshittification είναι βαθιά πολιτική πράξη. Ανήκει στη λογική του νεοφιλελευθερισμού που προτάσσει την αγορά ως ανώτερη από κάθε μορφή συλλογικού ελέγχου. Οι πλατφόρμες αναπτύχθηκαν μέσα σε ένα ρυθμιστικό κενό, συγκεντρώνοντας ασύλληπτη ισχύ χωρίς δημοκρατική λογοδοσία. Κι ενώ θα μπορούσαν να αποτελέσουν υποδομή δημοκρατικού διαλόγου, εξελίχθηκαν σε μηχανισμούς παραγωγής ψευδο-δημόσιου λόγου, συχνά εμπλουτισμένου με ανεκδιήγητα fake news, όπου η ορατότητα καθορίζεται από αλγορίθμους και όχι από επιχειρήματα. Η πληροφορία έγινε εμπόρευμα και η προσοχή πολιτικό κεφάλαιο.
Οι κοινωνικές συνέπειες του enshittification
Η περιττωματοποίηση του διαδικτύου δεν πλήττει μόνο την εμπειρία του χρήστη αλλά υπονομεύει τον ίδιο τον κοινωνικό ιστό. Οι αλγόριθμοι, σχεδιασμένοι να κρατούν τους ανθρώπους «κολλημένους», προωθούν το ακραίο, το συγκρουσιακό, το εύπεπτο. Η διαφορετικότητα ισοπεδώνεται, ο διάλογος εκφυλίζεται σε αντιπαραθέσεις-θέαμα, και η κουλτούρα της προσοχής αντικαθιστά τη σκέψη. Ακόμα και η κατανάλωση γραπτού λόγου θεωρείται παρωχημένη. Σχεδόν όλο το περιεχόμενο πλέον για να καταναλωθεί από το ευρύ κοινό πρέπει να ποστάρεται σε μικρού μήκους video format. Ταυτόχρονα, ο ψηφιακός καπιταλισμός γεννά νέες μορφές επισφάλειας: εργαζόμενοι-φαντάσματα που τροφοδοτούν τις πλατφόρμες, δημιουργοί περιεχομένου που ζουν με «ψίχουλα προβολών», και κοινωνίες που μαθαίνουν να επικοινωνούν μόνο μέσω των φίλτρων των εταιρειών.
Τι παίζει στην Ε.Ε.;
Αν και το enshittification γεννήθηκε ως όρος για να περιγράψει το αμερικανικό ψηφιακό τοπίο, η πραγματικότητα που περιγράφει δεν γνωρίζει σύνορα. Οι ίδιες πολυεθνικές πλατφόρμες που διαμορφώνουν τον δημόσιο λόγο στις Ηνωμένες Πολιτείες κυριαρχούν και στην Ευρώπη, εφαρμόζοντας τους ίδιους αλγορίθμους, τα ίδια μοντέλα επιτήρησης και την ίδια λογική εμπορευματοποίησης της προσοχής. Η «περιττωματοποίηση» του διαδικτύου, επομένως, είναι παγκόσμιο φαινόμενο. Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει κάνει κάποια δειλά βήματα προς τον έλεγχο αυτής της διαδικασίας. Ο GDPR έθεσε τα θεμέλια για προστασία των δεδομένων των πολιτών, ενώ το Digital Services Act (DSA) και το Digital Markets Act (DMA) προσπαθούν να επιβάλλουν διαφάνεια και περιορισμούς στη μονοπωλιακή ισχύ των πλατφορμών.
Ωστόσο, πρόκειται για μερικές πρώτες απαντήσεις, όχι πλήρη λύση: η λογική της ιδιωτικής κερδοφορίας και η εμπορευματοποίηση της προσοχής παραμένουν στον πυρήνα της ψηφιακής οικονομίας. Ακόμη και ευρωπαϊκές πλατφόρμες, όπως η Spotify ή η Delivery Hero, εφαρμόζουν τις ίδιες πρακτικές απομύζησης αξίας από δημιουργούς και εργαζόμενους. Παράλληλα, η δημόσια σφαίρα συνεχίζει να επηρεάζεται από αλγοριθμικά φίλτρα, clickbait και δομές προσοχής που αλλοιώνουν τον διάλογο.
Η Ευρώπη διαθέτει όμως μια κρίσιμη ιδιαιτερότητα: την πολιτική κουλτούρα δημοκρατικού ελέγχου και την έννοια της ψηφιακής κυριαρχίας. Η δυνατότητα ελέγχου υποδομών, δεδομένων και δικτύων με δημοκρατικό τρόπο δείχνει ότι το enshittification δεν είναι αναπόφευκτο. Μπορεί να αμφισβητηθεί μέσα από συλλογικές πρακτικές και συμμετοχική διακυβέρνηση.
Η απάντηση σε αυτή την παρακμή δεν μπορεί να είναι η αναζήτηση μιας «πιο δίκαιης αγοράς». Η λύση είναι πολιτική.
Πέντε είναι οι επικρατούσες λύσεις, και φυσικά ο συνδυασμός τους:
- Αντιμονοπωλιακές πολιτικές που περιορίζουν την υπερσυγκέντρωση ισχύος.
- Δικαίωμα φορητότητας και κυριότητας δεδομένων, ώστε οι χρήστες να μην είναι δεσμευμένοι σε μια πλατφόρμα.
- Ενίσχυση των ψηφιακών κοινών: έργα, υποδομές και δίκτυα που ανήκουν στις κοινότητες και όχι στους επενδυτές.
- Ανοιχτούς αλγόριθμους και διαφάνεια στη διαχείριση της πληροφορίας.
- Κριτική τεχνολογική παιδεία, ώστε οι πολίτες να κατανοούν τους μηχανισμούς εξουσίας πίσω από το «ουδέτερο» interface.
Αν και κάποια από αυτά τα μέτρα έχουν ήδη δρομολογηθεί στην Ε.Ε., δεν έχουν ακόμη πλήρη εφαρμογή ούτε αλλάζουν ριζικά τη δομή των ψηφιακών οικοσυστημάτων. Επομένως, παραμένουν ζητούμενα για την πραγματική δημοκρατική ανασυγκρότηση του διαδικτύου.
Συμπέρασμα
Το enshittification δεν είναι αναπόφευκτο. Είναι αποτέλεσμα συγκεκριμένων επιλογών και πολιτικών και άρα μπορεί να ανατραπεί.
Αν δεν αντιδράσουμε, οι πλατφόρμες θα συνεχίσουν να «τραυματίζουν» όχι μόνο το διαδίκτυο αλλά και τη δημοκρατία. Η απάντηση δεν βρίσκεται στην τεχνοφοβία, αλλά στη δημοκρατική επανίδρυση του ψηφιακού χώρου: στη ρύθμιση, στη συλλογική ιδιοκτησία, στη συμμετοχή και στην αξιοποίηση των δημόσιων ψηφιακών υποδομών.
*Ο Σωτήρης Τσίτος είναι Social Media Coordinator at Eteron Institute
