Η τεχνητή νοημοσύνη, οι κίνδυνοι και ο τρόπος που η Ευρώπη θωρακίζεται

Αντιμέτωποι με τη νέα πραγματικότητα

Μπροστά σε ένα μέλλον που είναι ήδη παρόν, σε μια καταιγιστική επέλαση των δυνατοτήτων του περίφημου ΑΙ, που από ταινία επιστημονικής φαντασίας του Σπίλμπεργκ το μακρινό πια 2001, έγινε πια εργαλείο που παίζουν στα δάχτυλα νεότεροι και προσπαθούν να εξοικειωθούν μεγαλύτεροι, η ανάγκη για ξεκαθάρισμα ενός θολού τοπίου που περιέχει πολύ μυστήριο, πολύ προσμονή αλλά και κάμποσο φόβο, είναι πια επιτακτική.

Και αν για παράδειγμα σε κάποιους τομείς το θέμα μπορεί να λειτουργήσει και ως χαλαρωτικό παιχνίδι, το να δείξεις δηλαδή στους φίλους σου ένα βιντεάκι που τραγουδάτε αγκαλιά με τη Μαντόνα και να ναι τόσο αληθοφανές, στο τοπίο των εργασιακών εξελίξεων τα πράγματα είναι μάλλον λιγότερο διασκεδαστικά.

Είναι το ΑΙ η μεγάλη απειλή του εργασιακού μας βίου ή ένας πολύτιμος βοηθός που θα ανοίξει ορίζοντες και θα προσφέρει δυνατότητες;

Όσοι βρεθήκαμε το απόγευμα της Παρασκευής 15 Σεπτεμβρίου στη ΔΕΘ είχαμε μια εξαιρετική ευκαιρία, στην εκδήλωση που οργάνωσε στη Θεσσαλονίκη το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, να παρακολουθήσουμε μια συζήτηση για την Τεχνητή νοημοσύνη, τις νέες μορφές απασχόλησης και νέες δεξιότητες, τον ευρωβουλευτή Κωνσταντίνος Αρβανίτης (Η Αριστερά), τον επικεφαλής του τμήματος «Οριζόντιων Πολιτικών» και επικεφαλής του Γραφείου Αθηνών της Γενικής Διεύθυνσης Υποστήριξης Διαρθρωτικών Μεταρρυθμίσεων της ΕΕ (DG REFORM Γιάννη Χατζηγιάννη και τον εμπειρογνώμονα του Ευρωπαϊκού Κέντρου για την Ανάπτυξη της Επαγγελματικής Κατάρτισης – CEDEFOP Κωνσταντίνος Πουλιάκας. Τη συζήτηση συντόνισε η δημοσιογράφος Κική Τσιλιγγερίδου.

Πριν εστιάσουμε στις προσπάθειες του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου πάνω στα ζητήματα της Τεχνητής Νοημοσύνης ας δούμε ψύχραιμα μερικά δεδομένα.

Τρεις μήνες πριν δημοσιοποιήθηκε μια παγκόσμια έρευνα σύμφωνα με την οποία περισσότεροι από τους μισούς (52%) εργαζόμενους, παγκοσμίως, αναμένουν κάποια θετική επίδραση στην εργασία τους λόγω της Τεχνητής Νοημοσύνης τα επόμενα πέντε χρόνια. Τα ποσοστά είναι δραματικά μεγάλα όσο ανεβαίνει το ηλικιακό προφίλ όσων απάντησαν και μικραίνει θεαματικά σε όσους βρίσκονται στη δεκαετία των είκοσι χρόνων.

Όπως δείχνει, πάντως, η παγκόσμια έκθεση της PwC: Hopes & Fears Global Workforce Survey 2023, η τεχνητή νοημοσύνη μάλλον θα αμβλύνει τις ανισότητες μεταξύ των εργαζομένων. Έτσι, οι εργαζόμενοι, που αντιμετωπίζουν οικονομικές δυσκολίες, είναι λιγότερο πιθανό να είναι επαρκώς προετοιμασμένοι για τις οικονομικές αλλαγές και την Τεχνητή Νοημοσύνη.

“Το παγκόσμιο εργατικό δυναμικό χωρίζεται σε δύο κατηγορίες: σε εκείνους που διαθέτουν πολύτιμες δεξιότητες και είναι έτοιμοι να συνεχίσουν να μαθαίνουν και σε εκείνους που δεν διαθέτουν. Εκείνοι που δεν έχουν τις δεξιότητες, είναι λιγότερο ασφαλείς οικονομικά και με περιορισμένη πρόσβαση στην κατάρτιση για τις δεξιότητες του μέλλοντος”, αναφέρει η PwC.

Το πρόβλημα λοιπόν είναι μάλλον περισσότερο ταξικό και ηλικιακό. Αν συμφωνήσουμε εξ αρχής ότι η πρόσβαση στα νέα εργασία που προσφέρει θα πρέπει να εξασφαλιστεί ισότιμα για όλους οφείλουμε να εργαστούμε στην κατεύθυνση της υλοποίησης της δυνατότητας, μέσω θέσπισης ειδικών πολιτικών, τουλάχιστον στην Ευρωπαϊκή Ένωση που είναι το δικό μας σπίτι για μια επωφελή αξιοποίηση των πολιτών όλων των νέων ψηφιακών και τεχνολογικών εργαλείων.

Η καλπάζουσα τεχνολογική εξέλιξη θα δημιουργεί πρωτόγνωρες πραγματικότητες, προκαλώντας μια βίαιη ανάταξη στις εργασιακές και κοινωνικές σχέσεις και μεγαλώνοντας προφανώς το χάσμα ανάμεσα σε όσους είναι κοινωνοί της ή απλοί παρατηρητές. Νέες μορφές εργασίας και εντυπωσιακά εργαλεία που απλουστεύουν διαδικασίες που απαιτούσαν χρόνο και πόρους, θέτει σε προτεραιότητα την ανάγκη αναζήτησης θεσμικών εγγυήσεων.

Ο κυριότερος σήμερα φόβος, που υπερτονίζεται άλλωστε σε κάθε μηντιακή αναφορά στο θέμα είναι η ανεργία που θα προκύψει από τη χρήση τεχνολογιών ΑΙ στον εργασιακό χώρο. Υπολογίζεται ότι με τους τωρινούς ρυθμούς ανάπτυξης της τεχνητής νοημοσύνης το 5-8% των θέσεων εργασίας κινδυνεύει να χαθεί και το ανθρώπινο δυναμικό να αντικατασταθεί από συστήματα τεχνητής νοημοσύνης.

Σε μια εποχή εργασιακής εξάντλησης όσων εργάζονται, σκληρού ανταγωνισμού, ανεπαρκών οικονομικών απολαβών σε σχέση με την αδιανόητη αύξηση του κόστους ζωής, αδυναμίας εξεύρεσης προσωπικού, ο φόβος ότι η τεχνολογική εξέλιξη αντί να απαλλάξει τον άνθρωπο από το άχθος της επίπονης εργασίας και να ανακατανείμει πολύ μεγαλύτερο μέρος της υπεραξίας της εργασίας για τη βελτίωση της ζωής των ανθρώπων κινδυνεύει να αποτελέσει έναν αντικαταστάτη του γίνεται πια υπαρκτός.

Μια σειρά από καίρια ζητήματα ανατέλλουν στη συζήτηση. Θέματα όπως η προστασία της διαδικασίας επιλογής υποψήφιων εργαζομένων από ανθρώπους που θα εκτιμήσουν τα προσόντα τους και όχι από μηχανές, ο εκδημοκρατισμός στην πρόσβαση όλων στις νέες τεχνολογικές δυνατότητες και η αποφυγή πάση θυσία του ψηφιακού αποκλεισμού, χωρών, περιοχών και κοινωνικών στρωμάτων, ο εργασιακός αποκλεισμός μέσω της αναγκαστικής παραδοχής της αδυναμίας ενσωμάτωσης στα νέα περιβάλλοντα και η παρηγορητική απόσυρση από την κούρσα μέσω επιδομάτων, η διαρκής επιμόρφωση των εργαζομένων αλλά και των ανέργων στις νέες τεχνολογικές δυνατότητες που μειώνει το χάσμα του ψηφιακού αναλφαβητισμού αλλά και οι προσπάθειες για την αποφυγή των ανισοτήτων όσων εργάζονται ήδη από απόσταση και δεν έρχονται σε άμεση επαφή με τις καταιγιστικές εξελίξεις στο χώρο εργασίας τους που αναγκαστικά λόγω απουσίας φυσικής παρουσίας τους ξεπερνούν.

Η μεγάλη απειλή βέβαια όπως έχουν δείξει οι έρευνες αφορά επαγγέλματα με λιγότερες νοητικές δεξιότητες (πχ κρεοπώλες) και λιγότερο με ικανότητες συνδιαστικής αντίληψης μιας κατάστασης και λήψης απόφασης κατά περίσταση (γιατροί).

Βλέποντας λίγο φως σε ένα τόσο απαισιόδοξο τοπίο πάντως οφείλουμε να αναφέρουμε ότι σύμφωνα με το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ πάνω από το 20% των επιχειρήσεων εκτιμούν πως η χρήση της τεχνητής νοημοσύνης θα οδηγήσει σε προσλήψεις και όχι σε απολύσεις, καθώς θα εμφανιστούν νέες ανάγκες για εξειδικευμένο προσωπικό. Και όπως τονίζει η HSBC, «το ερώτημα είναι κατά πόσον θα μπορέσουμε να έχουμε αρκετούς εργαζομένους και με τις σωστές δεξιότητες ώστε να ικανοποιήσουμε αυτές τις ανάγκες». Η επιτάχυνση της επένδυσης στην απόκτηση τέτοιων δεξιοτήτων μέσω της εξιδεικευμένης εκπαίδευσης ίσως είναι εδώ η λύση. Η νομοθετική παρέμβαση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου που εργάζεται ήδη προπαρασκευαστικά στην κατεύθυνση ενός νόμου που θα θέτει επιτακτικά τους όρους προστασίας από τη νέα απειλή δημιουργεί αισιοδοξία.

Αν σε όλα αυτά τα αρκούντως αγχωτικά προστεθούν και οι πραγματικές απειλές για τις θέσεις εργασίας που προκύπτουν από τη διαφαινόμενη στις περισσότερες χώρες επιβράδυνση των ρυθμών οικονομικής ανάπτυξης, τότε η ανάγκη διαχείρισης της ψυχολογικής αστάθειας εκατομμυρίων εργαζομένων που θα βρεθούν υπό πραγματικές συνθήκες απειλής έρχεται να προστεθεί ως προτεραιότητα σε όσα μέχρι σήμερα οφείλει να αντιμετωπίσει η Ένωση.

Τα δυναμικά περιβάλλοντα που εμφανίζονται παντού θυμίζουν την εποχή της Βιομηχανικής επανάστασης, όταν οι μηχανές ανέλαβαν να απαλλάξουν τον άνθρωπο από εργασίες που απαιτούσαν έντονη χειρωνακτική προσπάθεια. Σήμερα αυτό πια αφορά και νοητικές λειτουργίες.

Η Joanne Song McLaughlin, αναπληρώτρια καθηγήτρια οικονομικών της εργασίας στο Πανεπιστήμιο του επισημαίνει πώς οι περισσότερες θέσεις εργασίας, ανεξαρτήτως κλάδου, έχουν πτυχές που είναι πιθανό να αυτοματοποιηθούν από την τεχνολογία. Το ζήτημα είναι να προσαρμοστούν οι εργαζόμενοι σε νέα εργασιακά καθήκοντα που με τη χρήση των δυνατοτήτων που ανοίγονται μπροστά μας ίσως και να ανοίξουν νέες ευκαιρίες. Όλα αυτά είναι ζητήματα ρύθμισης, σχεδιασμού και πρόβλεψης. Ίδωμεν.

Μπροστά σε αυτή τη νέα πραγματικότητα η Ευρώπη θωρακίζεται και προετοιμάζεται καθώς οι καταιγιστικές συνδεδεμένες με το θέμα αλλαγές στην εργασία, την οικονομία, την υγεία, την ασφάλεια, τη γεωργία αλλά και η διαρκής προσπάθεια ανάκαμψης από την εποχή της πανδημίας απαιτούν εγρήγορση. Ένας ολόκληρος κόσμος εφαρμογών ή υπηρεσιών με τις οποίες είμαστε συνδεδεμένοι, από τον υπολογιστή μας μέχρι την νέα ηλεκτρική σκούπα, το έξυπνο αυτοκίνητο μας ή τις νέες καλλιέργειες, τις on line αγορές μας ή την κυβερνοασφάλεια βρίσκονται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος και των προβλέψεων των ευρωπαϊκών μηχανισμών.

Εντοπίζοντας τους δυνητικούς κινδύνους από τη χρήση της στις ζωές μας έβαλε ήδη από τον Απρίλιο του 2021 στο μικροσκόπιο της τομείς όπως οι υποδομές, η επαγγελματική κατάρτιση, η επιβολή του νόμου, η μετανάστευση, η ασφάλεια των προϊόντων, ως τομείς χρήσης των νέων δυνατοτήτων. Η δημιουργία μιας ανθεκτικής ψηφιακά Ευρώπης και η αίσθηση ασφάλειας των πολιτών τέθηκε από την αρχή στους στόχους. Η Λευκή Βίβλος που ήρθε το 2020 έθεσε τις βάσεις για ένα σύστημα αριστείας και εμπιστοσύνης, ένα περιβάλλον προστασίας όσων βλάπτονται πιθανά από τη χρήση της, ένα συντονισμένο σχέδιο που περιλαμβάνει αλλαγές πολιτικής στη βάση μιας ανθρωποκεντρικής, αξιόπιστης και ασφαλούς ανάπτυξης χωρίς αποκλεισμούς για όλους τους πολίτες.

Προγράμματα όπως η ‘’Ψηφιακή Ευρώπη’’, ‘’Ορίζοντας Ευρώπη’’ αλλά και ο μηχανισμός για την Ανάκαμψη και τη Σταθερότητα, αποτελούν πλέον τα χρηματοδοτικά εργαλεία για να αντιμετωπιστούν ζητήματα τόσο εκσυγχρονισμού υποδομών, όσο και απόκτησης δεξιοτήτων αλλά και προστασίας του Ευρωπαίου πολίτη από την ανεξέλεγκτη χρήση των νέων τεχνολογιών.

Το χάσμα ανάμεσα σε ανθρώπους αλλά και λαούς, η δια βίου μάθηση, ο διαρθρωμένος διάλογος είναι ζητήματα που απασχολούν σε μόνιμη πλέον βάση την Ένωση.

Σε ένα κόσμο που ξημερώνει με πολλά ερωτήματα και οι αγωνίες εκατομμυρίων ανθρώπων για τα ζητήματα της Τεχνητής Νοημοσύνης και είναι παραπάνω από επιβεβλημένο να απαντηθούν η Ευρώπη θέτει τις βάσεις την τελευταία τριετία για να γίνουν τα απαραίτητα με σοβαρότητα και αποτέλεσμα.

Τα πρώτα απτά παραδείγματα της αποφασιστικότητας αντιμετώπισης των ζητημάτων που εγείρει με τον ερχομό της η τεχνητή νοημοσύνη είναι ήδη εδώ.

-Ο δρόμος για την πλήρη απαγόρευση της χρήσης της τεχνητής νοημοσύνης για βιομετρική ταυτοποίηση, αναγνώριση συναισθημάτων και προληπτική αστυνόμευση. -Οι εφαρμογές «παραγωγικής τεχνητής νοημοσύνης» όπως το ChatGPT θα πρέπει να επισημαίνουν τα προϊόντα τους -Τα συστήματα που χρησιμοποιούνται για να επηρεάσουν ψηφοφόρους να χαρακτηριστούν υψηλού κινδύνου

H επισήμανση πιθανών παραβιάσεων της ιδιωτικής ζωής όπως οι εξής:

-Εξ αποστάσεως βιομετρική αναγνώριση προσώπων σε πραγματικό χρόνο , σε δημόσιους χώρους -Eκ των υστέρων βιομετρική ταυτοποίηση, εκτός εάν υπάρχει νόμιμη άδεια από τις αρμόδιες αρχές και είναι απολύτως αναγκαία σε συνάρτηση με συγκεκριμένο σοβαρό ποινικό αδίκημα -Βιομετρική κατηγοριοποίηση ατόμων με βάση προσωπικά δεδομένα ευαίσθητου χαρακτήρα (π.χ. φύλο, φυλή, εθνοτική καταγωγή, υπηκοότητα, θρησκεία, πολιτικός προσανατολισμός) -Προληπτική αστυνόμευση (με βάση τη δημιουργία προφίλ, την τοποθεσία ή προηγούμενη εγκληματική συμπεριφορά ατόμων) -Αναγνώριση συναισθημάτων για λόγους αστυνόμευσης, για τον έλεγχο των συνόρων, στον χώρο εργασίας και στα εκπαιδευτικά ιδρύματα -Μη στοχοθετημένη συλλογή εικόνων προσώπων από το διαδίκτυο ή από κάμερες κλειστού κυκλώματος παρακολούθησης, με στόχο τη δημιουργία βάσεων δεδομένων για την αναγνώριση προσώπων (κατά παράβαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του δικαιώματος στην ιδιωτική ζωή).

Οι ίδιες οι εταιρείες οφείλουν πλέον να δημιουργούν νέου τύπου εφαρμογές τεχνητής νοημοσύνης (τα λεγόμενα «foundation models») θα πρέπει να αξιολογούν και να μετριάζουν τους πιθανούς κινδύνους (για την υγεία, την ασφάλεια, τα θεμελιώδη δικαιώματα, το περιβάλλον, την δημοκρατία και το κράτος δικαίου) και να εγγράφουν τις εφαρμογές αυτές στη βάση δεδομένων της ΕΕ, πριν τις διαθέσουν στην ευρωπαϊκή αγορά.

Με τη θέσπιση κανόνων όπως αυτοί και η παρακολούθηση της εφαρμογής τους δημιουργούν μια πρώτη στέρεη βάση για όσα θα ακολουθήσουν και πιθανά θα προκύψουν ως απειλές στο μέλλον.