Η Θεσσαλονίκη που γερνά: Γιατί το brain gain είναι όρος επιβίωσης

Λέξεις: Χρήστος Αβδελλάς

Η Θεσσαλονίκη γερνάει. Οι τελευταίες απογραφές δείχνουν μείωση πληθυσμού (325.182 κάτοικοι το 2011, 319.045 το 2021 σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ) και έντονα γερασμένο δημογραφικό προφίλ.

Η μόνη ανανέωση προέρχεται από τους φοιτητές του ΑΠΘ και του ΠΑΜΑΚ. Δεκάδες χιλιάδες νέοι που δίνουν προσωρινή ζωντάνια στην πόλη αλλά στο τέλος φεύγουν, κυρίως προς την Αθήνα ή το εξωτερικό. Μια πόλη που φιλοξενεί, αλλά δεν κρατά.

Σε αυτό το περιβάλλον, το brain gain δεν είναι πολυτέλεια ούτε σύνθημα. Είναι όρος επιβίωσης. Η γενιά που έφυγε την προηγούμενη δεκαετία διαθέτει σήμερα εμπειρία, δεξιότητες και οικογένειες. Η επιστροφή της μπορεί να ανανεώσει δημογραφικά την πόλη, να ενισχύσει την τοπική οικονομία και να φέρει κοινωνικό κεφάλαιο με νέα κουλτούρα και διεθνή προσανατολισμό.

Η τοπική ευθύνη

Οι μισθοί και η φορολογία καθορίζονται σε εθνικό επίπεδο. Εκεί ο Δήμος έχει περιορισμένο ρόλο. Όμως το πλαίσιο που καθορίζει την καθημερινότητα, αυτό που πραγματικά μετρά για μια οικογένεια που αποφασίζει να επιστρέψει, είναι απολύτως τοπικό.

Η βελτίωση της ποιότητας ζωής είναι το πρώτο βήμα. Μια πιο καθαρή πόλη, με καλύτερες συγκοινωνίες και ασφαλείς δημόσιους χώρους, δεν απαιτεί μεγαλόπνοα σχέδια αλλά σταθερή συνέπεια. Το ίδιο ισχύει για τις οικογενειακές υποδομές: παιδικοί σταθμοί που λειτουργούν σωστά, δημόσια σχολεία που εμπνέουν εμπιστοσύνη, υπηρεσίες υγείας προσιτές. Όλα αυτά δεν αφορούν μόνο τους σημερινούς κατοίκους, αλλά αποτελούν και ισχυρό κίνητρο για όσους σκέφτονται να επιστρέψουν.

Παράλληλα, η Θεσσαλονίκη διαθέτει ένα από τα πιο δυναμικά οικοσυστήματα καινοτομίας της χώρας: το ΑΠΘ με πάνω από 80.000 φοιτητές, το ΠΑΜΑΚ, το ΕΚΕΤΑ, την Αλεξάνδρεια Ζώνη Καινοτομίας, το ThessINTEC και ένα αναπτυσσόμενο δίκτυο νεοφυών επιχειρήσεων. Αν ο Δήμος καταφέρει να τα ενώσει κάτω από μια συνεκτική στρατηγική, μπορεί να διαμορφώσει μια ταυτότητα πόλης που παράγει και κρατάει ταλέντο. Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσεται και η ανάγκη για σύγχρονες ψηφιακές υποδομές: η σταθερή και γρήγορη συνδεσιμότητα δεν είναι λεπτομέρεια· είναι προϋπόθεση για όσους εργάζονται εξ αποστάσεως, συμμετέχουν σε διεθνείς συνεργασίες ή στήνουν startups.

Τα πολλαπλά οφέλη

Η προσέλκυση brain gain δεν αφορά μόνο τις ίδιες τις οικογένειες. Έχει πολλαπλασιαστικά οφέλη για ολόκληρη την πόλη.

-Οικονομικά: κάθε νέα εγκατάσταση αυξάνει την κατανάλωση. Ενδεικτικά, 500 οικογένειες ισοδυναμούν με περίπου 9,6 εκατομμύρια ευρώ ετήσια δαπάνη στην αγορά της Θεσσαλονίκης, με βάση τη μέση μηνιαία δαπάνη νοικοκυριού (1.600 ευρώ, ΕΛΣΤΑΤ 2022)· μια εκτίμηση ενδεικτική, αλλά αποκαλυπτική.

-Κοινωνικά: η παρουσία ανθρώπων με διεθνείς εμπειρίες και η αξιοποίηση του πανεπιστημιακού δυναμικού δημιουργούν νέα δίκτυα γνώσης και συνεργασίας. Όσοι επιστρέφουν φέρνουν μαζί τους πρακτικές και νοοτροπίες από άλλες χώρες, ενισχύουν την καινοτομία και εισάγουν ένα πνεύμα εξωστρέφειας που συχνά λείπει.

-Δημογραφικά: η εγκατάσταση νέων οικογενειών μπορεί να αντιστρέψει την τάση συρρίκνωσης. Κάθε καθαρή αύξηση πληθυσμού στηρίζει όχι μόνο την κοινωνική ισορροπία, αλλά και τις κατά κεφαλήν κρατικές χρηματοδοτήσεις.

Η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι πόλεις όπως η Λισαβόνα και η Βαρκελώνη επένδυσαν σε προγράμματα προσέλκυσης και επιστροφής ταλέντου, ενισχύοντας το τοπικό τους οικοσύστημα και την οικονομία τους. Δεν πρόκειται για άμεση αντιγραφή συνταγών, αλλά για παραδείγματα που δείχνουν πώς στοχευμένες πολιτικές μπορούν να μετατρέψουν τη διαρροή νέων σε επιστροφή γνώσης και δημιουργικότητας. Ανάλογες πρωτοβουλίες μπορούν να εμπνεύσουν και τη Θεσσαλονίκη.

Τέλος, υπάρχει και το ευρύτερο παράθυρο ευκαιρίας: το 2023 καταγράφηκε για πρώτη φορά από το 2009 καθαρό θετικό ισοζύγιο επιστροφών στην Ελλάδα, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία. Αυτό δείχνει ότι οι συνθήκες ωριμάζουν για πιο οργανωμένες πολιτικές επαναπατρισμού και μόνιμης εγκατάστασης, μια δυναμική που η Θεσσαλονίκη μπορεί να αξιοποιήσει, αν κινηθεί συντονισμένα.

Σχέδιο και συνέχεια

Η Θεσσαλονίκη δεν μπορεί να επαναπαύεται στη φοιτητική της νεότητα. Ούτε να περιμένει ότι το brain gain θα συμβεί από μόνο του. Χρειάζεται ένα σαφές δημοτικό σχέδιο: δράσεις που θα βελτιώνουν την καθημερινότητα, θα στηρίζουν την οικογένεια και θα ενισχύουν την ταυτότητα της πόλης ως κόμβου καινοτομίας.

Αυτό το σχέδιο δεν χρειάζεται να είναι θεωρητικό. Μπορεί να ξεκινήσει με απτά μέτρα: ένα δημοτικό πρόγραμμα στήριξης για όσους εργάζονται εξ αποστάσεως, που θα συνδυάζει γρήγορη ψηφιακή συνδεσιμότητα με χώρους συνεργασίας.

Ανάπτυξη υπηρεσιών υποδοχής και διευκόλυνσης για οικογένειες που επιστρέφουν στην πόλη, ώστε η μετάβαση να γίνεται ομαλά. Και μια δομή one-stop-shop για νέες επιχειρήσεις και startups, σε συνέργεια με το One Stop Liaison Office της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας, ώστε να δημιουργηθεί μια ολοκληρωμένη υποστηρικτική αλυσίδα.

Η επιλογή είναι μπροστά μας: μια Θεσσαλονίκη που γερνά και χάνει πληθυσμό, ή μια Θεσσαλονίκη που ανανεώνεται με νέους ανθρώπους και οικογένειες που αποφασίζουν να επιστρέψουν και να μείνουν. Η πρόκληση είναι διπλή: να αλλάξει η Θεσσαλονίκη ώστε να θέλουν να επιστρέψουν, και να επιστρέψουν ώστε να αλλάξει η Θεσσαλονίκη.

• O Χρήστος Αβδελλάς είναι Σύμβουλος στην Α’ Δημοτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, Project Manager, reframe.food, Σύμβουλος Ευρωπαϊκών πολιτικών.