Η τοξική ηγεσία και τα παρατράγουδά της στις επιχειρήσεις

Λέξεις: Ντέμη Μωραΐτου

Δουλεύοντας χρόνια ως εκπαιδεύτρια ενηλίκων και σύμβουλος επιχειρήσεων στην ελληνική αγορά,  αναγκαστικά κάποια στιγμή … βούτηξα  βαθιά μέσα στο management ! 

Παράλληλα, διαβάζοντας αλλά και δουλεύοντας συμβουλευτικά  ως business coach με  στελέχη επιχειρήσεων και managers, βούτηξα βαθιά στην Ηγεσία και όλα τα είδη της και ιδιαίτερα στην Τοξική Ηγεσία ή Καταστροφική Ηγεσία!  

Είναι γενικά αποδεκτό ότι η ηγεσία και η διοίκηση παίζουν καθοριστικό  ρόλο στο κλίμα που καλλιεργείται και εκφράζεται  μέσα σε μια εταιρεία ή οργανισμό και στις συμπεριφορές που υιοθετούνται από τους εργαζόμενους. Η επιχειρησιακή κουλτούρα επηρεάζεται καθοριστικά από τις συμπεριφορές των ηγετών αλλά και των ατόμων που εργάζονται στις εταιρείες ή τους οργανισμούς υλοποιώντας το όραμα τους.

Το μοντέλο της Εποικοδομητικής / Καταστροφικής ηγεσίας διευρύνει το πλαίσιο της Αποτελεσματικής ηγεσίας προσθέτοντας την παράμετρο της καταστροφικής συμπεριφοράς του ηγέτη και δίνοντας έμφαση στις διαδικασίες και στις συμπεριφορές που ακολουθούνται. 

Η Καταστροφική/Τοξική ηγεσία είναι από τους βασικούς λόγους που οδηγεί στην άσκηση βίας και ηθικής παρενόχλησης. Με το θέμα αυτό ασχολούμαι πολύ το τελευταίο διάστημα, διότι η ελληνική νομοθεσία απέκτησε ένα νέο νόμο που προστατεύει τους εργαζόμενους από κάθε μορφής βία και συμβάλλει στο στόχο της  μηδενικής ανοχής. 

Η ηγεσία θεωρείται  διαδικασία δια-δραστική και δυναμική και το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό της είναι η επιρροή που ασκεί  ένας ηγέτης στους υφισταμένους του  και στην κατάσταση της εκάστοτε εταιρείας.  Άλλο χαρακτηριστικό της ηγεσίας είναι η επιρροή που ασκεί ο ηγέτης ώστε  να αλλάζει την σχέση μεταξύ αυτού και των εργαζομένων. Τέλος  η ευθυγράμμιση μεταξύ των ηγετών και των στελεχών  σε κοινές αξίες και σκοπούς διαφυλάσσει την υγεία της εταιρείας και διασφαλίζει την ευεξία των εργαζομένων.

Αρκετοί πελάτες μου που έρχονται για συμβουλευτική καθοδήγηση (coaching) πιστεύουν ότι οι τοξικές συμπεριφορές  που υφίστανται είναι αναμενόμενες και μάλλον κανονικές. Συνήθως έχουν απορροφήσει τόση έμμεση ή άμεση βία που θεωρούν τον επαγγελματικό χώρο σύμφυτο με την ηθική παρενόχληση. 

Η Καταστροφική ηγεσία θεωρείται κυρίως ως  η συστηματική και επαναλαμβανόμενη συμπεριφορά η οποία ζημιώνει ή σαμποτάρει τους σκοπούς και τους στόχους, τα καθήκοντα και τους πόρους της εταιρείας ή του  οργανισμού. Οι Καταστροφικοί ηγέτες παραβιάζουν τα συμφέροντα των οργανώσεών τους, επιδιώκοντας  κυρίως  την εκπλήρωση των προσωπικών  τους συμφερόντων και στόχων. Υιοθετούν δηλαδή ρόλους αυτό-εξυπηρέτησης. 

Τα χαρακτηριστικά της Καταστροφικής ηγεσίας είναι: 

Α.  Η Καταστροφική ηγεσία είναι σπάνια εξ ολοκλήρου/απολύτως καταστροφική.

Β.  Η Καταστροφική ηγεσία συνεπάγεται  συνήθως έλεγχο, εξαναγκασμό και χειραγώγηση, παρά πειθώ και δέσμευση.

Γ.  Η καταστροφική ηγεσία είναι εγγενώς εγωιστική στη φύση της, ενώ οι στόχοι του ηγέτη μπαίνουν πάνω από τις ανάγκες της ευρύτερης κοινωνικής οργάνωσης.

Δ.  Οι συνέπειες της καταστροφικής ηγεσίας είναι εμφανείς στα οργανωτικά αποτελέσματα μεσο-μακροπρόθεσμα  επειδή υπονομεύουν την ποιότητα ζωής των  εργαζομένων .

Ε.  Η έκταση και τα αποτελέσματα της καταστροφικής ηγεσίας εξαρτώνται από την ύπαρξη ευπαθών υφισταμένων και συγκεκριμένων χαρακτηριστικών του περιβάλλοντος .

Η τοξική ή καταστροφική Ηγεσία φέρνει τη βία στην εργασία και η καθημερινή βία σε μικρές ή μεγαλύτερες δόσεις, δημιουργεί την ηθική παρενόχληση.  Οπού εμφανίζεται η παρενόχληση  έχει σοβαρές αρνητικές επιπτώσεις  στην παραγωγή και την ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεων αλλά και σημαντικές συσσωρευτικές συνέπειες στην σωματική  και κυρίως  την  ψυχική υγεία  και   την ασφάλεια των εργαζομένων καθώς  και την ποιότητα της καθημερινής εργασιακής τους  ζωής.

Η βία βέβαια και η παρενόχληση γνωρίζουμε ότι ασκείται οριζόντια και κάθετα και όχι μόνο από την κορυφή της διοικητικής πυραμίδας προς τα κάτω, συχνά όμως εκπορεύεται ή υπάρχει ανοχή ιδίως όταν αυτοί που την ασκούν, φέρνουν υψηλά οικονομικά αποτελέσματα για την εταιρεία. 

Εδώ και μία εικοσαετία οι Hoel & Cooper (2001) συνόψισαν τις συμπεριφορές  που προέρχονται από την τοξική/καταστροφική  ηγεσία και που συνιστούν ηθική παρενόχληση σε πέντε κατηγορίες:

 1) Συμπεριφορά που υπονομεύει την επαγγελματική θέση του εργαζομένου (δημόσια κριτική επαγγελματικής απόδοσης,  υποτιμητική αξιολόγηση για τον εργαζόμενο),

 2) Συμπεριφορά που παραπέμπει  σε απειλή για το προσωπικό κύρος του εργαζομένου (προσβολές, εκφοβισμός, υποτίμηση με συγκεκριμένες αναφορές στην ηλικία. το φύλο, τις ειδικές ανάγκες ή άλλη ιδιαιτερότητα  του εργαζομένου) ,

3) Συμπεριφορά που προκαλεί την εργασιακή απομόνωση (αποτροπή από ευκαιρίες  εξέλιξης, κοινωνική  απομόνωση, ή αλλιώς το λεγόμενο ψυγείο μία από τις χειρότερες τιμωρίες ειδικά για εργαζόμενους με προσόντα και ταλέντα που αδυνατούν να αναπτύξουν το δυναμικό τους. 

 4) Συμπεριφορά  άσκησης έντονης  πίεσης ως προς την απαιτούμενη εργασία αλλά και ως προς τα απαιτούμενα χρονικά περιθώρια,

 5)Συμπεριφορά που οδηγεί στην αποξένωση του εργαζομένου από την εργασία του(ανάθεση πολύ κατώτερων ως προς την θέση καθηκόντων, μείωση ή και  ολοκληρωτική αφαίρεση τους).

Αν και υπάρχουν διαφορετικοί ορισμοί του εκφοβισμού στην επιστημονική  βιβλιογραφία , υπάρχουν τρία στοιχεία που διακρίνουν την ψυχολογική παρενόχληση από  εννοιολογικά παρόμοιες έννοιες. 

Το πρώτο είναι ότι η παρενόχληση περιλαμβάνει την επανάληψη των αρνητικών συμπεριφορών, το δεύτερο είναι ότι υπάρχει μια διαφορά δύναμης μεταξύ του στόχου-θύμα και του θύτη και το τρίτο βασικό χαρακτηριστικό της ψυχολογικής παρενόχλησης είναι ότι η συμπεριφορά έχει τη δυνατότητα να βλάψει το στόχο.

 Αντίθετα ένας Εποικοδομητικός ηγέτης εργάζεται προς τα έννομα συμφέροντα του οργανισμού με την υποστήριξη και την ενίσχυση των στόχων, των καθηκόντων και των στρατηγικών του οργανισμού  και υποστηρίζει σταθερά  την ευημερία των εργαζομένων  του, μέσω της δέσμευσης και της συμμετοχής τους,  στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων.  Αυτός είναι ο ιδανικός ηγέτης προς τον οποίο θα πρέπει να προσβλέπουμε μέσα από την ενημέρωση, την εκπαίδευση ή την καθοδήγηση του. 

Ένα περιβάλλον οργάνωσης με υψηλή πυκνότητα πολιτικών συμπεριφορών (politics), ισχυρό ανταγωνισμό και συστήματα επιβράβευσης που ακολουθούν τον κανόνα «να γίνει η δουλειά με κάθε κόστος», ευνοεί την ανάπτυξη του στρατηγικού εκφοβισμού και της ηθικής  παρενόχλησης.

Ο Στρατηγικός ηγέτης – «νταής» αντιλαμβάνεται την  παρενόχληση ως μια μέθοδο επιρροής για να πετύχει τους προσωπικούς στόχους του και να εδραιώσει την φήμη του ανεξάρτητα με το κόστος που θα έχει στα άτομα- στόχους του. Οι συμπεριφορές του θύτη μπορεί να είναι άμεσες πιέσεις και αντιπαραθέσεις ή έμμεσες λεπτές συμπεριφορές που εξυπηρετούν  τους στόχους του όπως η άμεση αντιπαράθεση και η εκτόξευση κατηγοριών, η δημιουργία ευνοϊκών εντυπώσεων, η δημιουργία συμμαχιών και συνασπισμών, έμμεσες πιέσεις, προσφυγή σε ανώτερους κ.α.

Οι δυο βασικές συνιστώσες του επιτυχημένου Στρατηγικού εκφοβισμού είναι οι πολιτικές δεξιότητες και η χρήση της επιρροής στην συμπεριφορά των άλλων  όπως μας λέει η βιβλιογραφία. H Πολιτική ικανότητα ορίζεται ως η ικανότητα ενός ατόμου να κατανοεί αποτελεσματικά τους άλλους συνεργάτες του στο χώρο εργασίας, καθώς και η ικανότητα και οι γνώσεις του να τους επηρεάζει και να τους ωθεί να ενεργούν με τρόπους που ενισχύουν τους προσωπικούς ή/και οργανωτικούς στόχους του . O υψηλός βαθμός πολιτικών ικανοτήτων του Στρατηγικού ηγέτη – «νταή» είναι άμεσα συσχετισμένος με την αποτελεσματικότητα και την επιτυχία των συμπεριφορών της ηθικής παρενόχλησης

Ο «ικανός» καταστροφικός ηγέτης μπορεί να εναλλάσσει τις στρατηγικές του μεταξύ άμεσων αντιπαραθέσεων και ήπιων συμπεριφορών επιρροής που στοχεύουν να φέρουν τους άλλους με το μέρος του. Τα αρνητικά αποτελέσματα για τα άτομα-στόχους του διαφέρουν από τα αποτελέσματα της συνηθισμένης εκφοβιστικής συμπεριφοράς. Επειδή ο στρατηγικός ηγέτης–«νταής» συχνά διαθέτει έναν υψηλό βαθμό πολιτικών ικανοτήτων που του προσφέρουν την δυνατότητα να αντιλαμβάνεται  καλά το περιβάλλον και τους ανθρώπους γύρω του, επιλέγει συγκεκριμένους ανθρώπους ως στόχους που είτε υστερούν σε ωριμότητα είτε σε κοινωνικές δεξιότητες και γι’ αυτό η στρατηγική του έχει αποτελέσματα χωρίς να προκαλεί άγχος ή στρες στους υπόλοιπους εργαζόμενους. 

Ένα άλλο προσδοκώμενο αποτέλεσμα από τον καταστροφικό ηγέτη,  είναι ο μετασχηματισμός της ομάδας των εργαζόμενων σε μια ομάδα υποστήριξής του, μέσω της έμμεσης επιρροής που ασκεί αλλά και της απομάκρυνσης των εργαζομένων που διαφωνούν με τις  τακτικές που εφαρμόζονται. Τα αποτελέσματα για την οργάνωση μπορεί να είναι ευνοϊκά, να αυξηθεί άμεσα η παραγωγή και η επίδοση έργου. Τα αρνητικά αποτελέσματα για την επιχείρηση θα εμφανιστούν  μακροπρόθεσμα, όταν η ομάδα που διοικεί   θα έχει ελάχιστα κίνητρα για δημιουργικότητα, καινοτομία και παραγωγή, οι άνθρωποι θα ζουν μέσα στη ματαίωση και η ενέργεια τους θα φθίνει προοδευτικά.  Τα ψυχολογικά και ψυχοσωματικά συμπτώματα θα αφήνουν το αποτύπωμα τους στο σύνολο του οργανισμού. 

Οι πολιτικές ικανότητες που διαθέτει ο στρατηγικός ηγέτης-«νταής» τον διευκολύνουν να επιλέξει τους σωστούς «στόχους» στους οποίους θα επιτεθεί, την σωστή χρονική στιγμή που θα το κάνει και επιτυγχάνει να προκαλέσει τη μεγαλύτερη δυνατή ζημιά . 

Παράλληλα σε απόλυτη αντίθεση, γνωρίζουμε ότι διανύουμε  τη δεκαετία των Ethics, των ηθικών αξιών δηλαδή και  της εποχής που οι επιχειρήσεις κρίνονται για την ηθική τους απέναντι στους εργαζόμενους, το περιβάλλον, την παραγωγική διαδικασία, τους πόρους,  το marketing , την εταιρική τους υπευθυνότητα και το κοινωνικό τους αποτύπωμα. 

Πως όλα αυτά μπορούν να υλοποιηθούν με Τοξικούς ή Καταστροφικούς Ηγέτες ;

Το μοντέλο της Εποικοδομητικής / Καταστροφικής ηγεσίας είναι μια επέκταση του παλαιοτέρου πλαισίου του Διοικητικού Πλέγματος ή Πλέγμα Ηγεσίας (Managerial /Leadership Grid) των Blake & Mouton (1964). Η έννοια της Καταστροφικής ηγεσίας είναι ουσιαστικά η απαραίτητη μεταβλητή για να μελετηθεί το φαινόμενο της ψυχολογικής βίας στην εργασία.

Η προοπτική της Εποικοδομητικής / Καταστροφικής ηγεσίας περιέχει περισσότερες αποχρώσεις σε συμπεριφορές των ηγετών από ό, τι τα παραδοσιακά μοντέλα της ηγεσίας, είναι περισσότερο μια δυναμική διαδικασία και λιγότερο ένα δυαδικό μοντέλο Καλού/Κακού ηγέτη ή Αποτελεσματικού/μη Αποτελεσματικού ηγέτη. 

Ο Αποτελεσματικός ηγέτης σύμφωνα με το μοντέλο του Διοικητικού Πλέγματος έχει την ικανότητα να χτίσει και να διατηρήσει μια αποτελεσματική ομάδα που έχει υψηλότερες επιδόσεις από αυτές του ανταγωνισμού, δείχνοντας όμως ιδιαίτερη προσοχή στις ανάγκες και την φωνή των εργαζομένων.

Ωστόσο, είναι μάλλον σπάνιο να ασχοληθεί η διοίκηση της επιχείρησης με μια Καταστροφική ηγεσία που φέρνει θετικά  οικονομικά αποτελέσματα  Και το χειρότερο είναι όπως προκύπτει από τη βιβλιογραφία  ότι άτομα με χαρακτηριστικά όπως η κριτική σκέψη που εμφανίζονται πιο οργανωτικά, πιο ειλικρινή και συνεπή σε σχέση με τους υπόλοιπους συναδέλφους τους, μοιάζουν «απειλή» για τον θύτη ή τους θύτες και επομένως γίνονται «πόλος έλξης» αρνητικών συμπεριφορών.

Οι συγκρούσεις , η ασάφεια των ρόλων εργασίας αφήνει αρκετό χώρο τόσο για την έλλειψη ελέγχου όσο και για την υποκλοπή έργου και ιδεών από τους πιθανούς θύτες. Ο ρόλος των συγκρούσεων περιγράφει το βαθμό στον οποίο οι εργαζόμενοι αντιλαμβάνονται αντιφατικές προσδοκίες, απαιτήσεις και αξίες που συνδέονται με τις θέσεις εργασίας τους και πιστεύουν ότι αποτελεί δικαίωμα τους να επιτεθούν βίαια σε όποιον τους απειλεί. 

Έχει  ακόμη διαπιστωθεί αυξημένος κίνδυνος εμφάνισης του φαινομένου της ηθικής  παρενόχλησης σε καταστάσεις όπου υπάρχει έλλειψη αρμονίας μέσα σε μια ομάδα εργασίας συνοδευόμενη από μικρή ή/και καθόλου υποστήριξη από τους συναδέλφους-εργαζόμενους. Η ηθική παρενόχληση έχει διαπιστωθεί κυρίως σε οργανισμούς όπου οι εργαζόμενοι και οι διευθυντές αισθάνονται ότι έχουν την υποστήριξη, ή τουλάχιστον εμμέσως την ευλογία, από τα ανώτερα στελέχη να συνεχίσουν την καταχρηστική και εκφοβιστική συμπεριφορά τους .Οι υφιστάμενοι μπορεί να βοηθήσουν ή και να ενθαρρύνουν έναν τοξικό ηγέτη είτε με ενεργό ενθάρρυνση είτε με παθητική αποδοχή έτσι ώστε να δημιουργηθεί ή να διατηρηθεί  ένα τοξικό εργασιακό κλίμα.

Η σκοτεινή πλευρά της ηγεσίας μπορεί να κυμαίνεται από συνεχείς εναλλαγές   καταστρεπτικών και εποικοδομητικών συμπεριφορών, οι οποίες έχουν και θετικά και αρνητικά αποτελέσματα για τον οργανισμό  Ο ηγέτης μπορεί να εμφανίσει τόσο εποικοδομητικές όσο και καταστροφικές συμπεριφορές, καθώς οι ηγέτες συχνά αντιμετωπίζουν το δίλημμα να ανταποκριθούν ικανοποιητικά είτε στους στόχους / στα συμφέροντα του οργανισμού ή στους στόχους και τα συμφέροντα των υφισταμένων τους ή να βάλουν σε προτεραιότητα την δική τους προσωπική ατζέντα.

Ο Στρατηγικός εκφοβισμός φαίνεται να  γίνεται με στόχο τη βελτίωση της θέσης του δράστη και εξηγείται στο πλαίσιο της Οργανωτικής Πολιτικής, η οποία έχει σε μεγάλο βαθμό γίνει αποδεκτή για την κατανόηση των οργανώσεων. 

Παρόλα όσα συμβαίνουν, σήμερα υπάρχει μία αισιοδοξία για την αλλαγή του εργασιακού τοπίου και μία αντιστροφή της τοξικότητας. Οι επιχειρήσεις έχουν αρχίσει να ευαισθητοποιούν και να εκπαιδεύουν το προσωπικό τους ώστε να μην είναι αποδεκτές πια  αυτές οι τοξικές συμπεριφορές, διότι οι καταγγελίες επισύρουν και αλμυρά πρόστιμα. 

Δηλώνω απερίφραστα και ανεπιφύλακτα ότι συντάσσομαι με τη φωτεινή πλευρά του φεγγαριού παρόλα όσα συμβαίνουν σήμερα στις επιχειρήσεις.  Πιστεύω ακράδαντα  ότι υπάρχουν και φωτεινοί Ηγέτες με όραμα και αποτελεσματικότατοι managers και εργαζόμενοι υπεύθυνοι που συμβάλλουν στη μηδενική ανοχή της βίας και διασφαλίζουν ένα συμπεριληπτικό περιβάλλον δράσης. 

Η Ντέμη Μωραΐτου είναι Σύμβουλος Επιχειρήσεων- Εκπαιδεύτρια Ενηλίκων και Gestalt Business Coach