Η τοξικότητα δεν είναι απλώς κοινωνική συμπεριφορά

Λέξεις: Μάνος Λαμπράκης

Η τοξικότητα δεν είναι απλώς κοινωνική συμπεριφορά.

Είναι θεσμική γλώσσα.

Διαπερνά τις σχέσεις, τους μηχανισμούς, τα κόμματα, τα πανεπιστήμια, τα μέσα ενημέρωσης. Οργανώνει τον τρόπο με τον οποίο το Κράτος συνομιλεί με τον πολίτη και ο πολίτης με τον εαυτό του.

Δεν είναι ατομική αρρώστια, αλλά συλλογική συνθήκη.

Ένα ήθος εξουσίας που έχει μάθει να λειτουργεί μέσα από την απαξίωση του άλλου — και ένας λαός που έχει μάθει να επιβιώνει μέσα από την υποτίμηση του ίδιου του εαυτού του.

Η τοξικότητα στην ελληνική κοινωνία είναι το σύμπτωμα μιας αποπολιτικοποίησης με πολιτικό προσωπείο.

Όλοι μιλούν τη γλώσσα της πολιτικής, αλλά χωρίς πίστη στη δυνατότητα του θεσμού να αλλάξει τη ζωή. Ο Χάμπερμας θα μιλούσε εδώ για την κρίση της «νομιμοποίησης», ο Μπουρντιέ για το «πεδίο των συμβολικών βιασμών». Μα πιο κοντά στην ελληνική εμπειρία βρίσκεται ίσως η Σαντάλ Μουφ, όταν περιγράφει τη δημοκρατία όχι ως συναίνεση, αλλά ως εξανθρωπισμένη σύγκρουση. Εκεί ακριβώς αστοχούμε: η δική μας σύγκρουση δεν εξανθρωπίζεται, εκφυλίζεται.

Η τοξικότητα είναι το σημείο όπου η πολιτική σταματά να είναι διαφορά και γίνεται παθολογία.

Κι έτσι, ο δημόσιος βίος καταντά μια θεσμική κωμωδία: οι θεσμοί επικαλούνται την ευπρέπεια, ενώ μέσα τους συσσωρεύεται ο κυνισμός.

Οι πολίτες επικαλούνται την αγανάκτηση, ενώ μέσα τους φωλιάζει η απάθεια.

Κανείς δεν εμπιστεύεται, κανείς δεν συγχωρεί.

Η κοινωνία μοιάζει με σώμα που έχει χάσει το ανοσοποιητικό του — επιτίθεται στον εαυτό της για να νιώσει πως υπάρχει. Και τότε, κάθε απόπειρα μεταρρύθμισης, κάθε δημόσιος διάλογος, ανακυκλώνει την ίδια βία που θέλει να εξορκίσει.

Αν πραγματικά πρέπει να αλλάξουμε, αυτή η αλλαγή πρέπει να είναι εσωτερική, ηθική, θεσμική.

Η θεραπεία της κοινωνίας περνά από την αποκατάσταση της εμπιστοσύνης στο εμείς.

Δεν υπάρχει δημοκρατία χωρίς τη δυνατότητα να ακούμε εκείνον που διαφωνεί χωρίς να τον ακυρώνουμε.

Δεν υπάρχει μέλλον χωρίς θεσμούς που να εμπνέουν ευθύνη και όχι φόβο, αμοιβαιότητα και όχι περιφρόνηση. Πρέπει να ανακτήσουμε το δικαίωμα στην μη-τοξική διαφωνία.

Να ξαναβρούμε τη διαφορά όχι ως ύβρη, αλλά ως δοκιμασία της ελευθερίας.

Και ίσως, τελικά, αυτό να είναι το αληθινό στοίχημα της εποχής μας.

Να μάθουμε ξανά να ζούμε χωρίς να δηλητηριάζουμε ο ένας τον άλλον. Να αντικρίσουμε τον άλλον όχι ως φορέα απειλής αλλά ως φορέα της ίδιας αδυναμίας.

Να δεχθούμε πως το τραύμα δεν είναι προνόμιο, αλλά κοινή καταγωγή. Αν η τοξικότητα είναι η γλώσσα της φθοράς, τότε η μεταμόρφωση αρχίζει όταν μάθουμε τη σιωπή της συμπόνιας — εκείνη που δεν φοβάται τη διαφωνία, αλλά την εμπλουτίζει. Οι κοινωνίες δεν αναγεννιούνται από εκδίκηση.

Αναγεννιούνται από μνήμη και επίγνωση. Από την ήρεμη βεβαιότητα ότι η αλλαγή δεν θα έρθει μόνο ως καταγγελία, αλλά ως υπέρβαση του τρόμου που κατοικεί μέσα μας. Και όσο ακόμη υπάρχουν άνθρωποι που μπορούν να σκέφτονται, να ακούν και να ψηφίζουν χωρίς φανατισμό, τόσο η δημοκρατία θα έχει ακόμη την ευκαιρία να μιλάει τη γλώσσα της ψυχής και όχι των αλγορίθμων.

Γιατί η ψυχή ενός λαού δεν είναι το ποσοστό της στις κάλπες, αλλά η ικανότητά του να αναγνωρίζει το σκοτάδι του χωρίς να το θεοποιεί.

Κι αν υπάρχει ελπίδα, θα βρίσκεται πάντα εκεί.

Στην ήρεμη στιγμή που, μπροστά στο φως του παραβάν, ο πολίτης δεν εκδικείται — αλλά ανασταίνεται.

Ας σκεφτούμε λοιπόν με τη γλώσσα της ευθύνης. Γιατί μόνο έτσι η πολιτική ξαναγίνεται πράξη, και η πράξη ξαναγίνεται πρόσωπο.

Όχι για να σωθούμε από τους άλλους, αλλά για να σωθούμε από την ίδια μας την κόπωση.

*Ο Μάνος Λαμπράκης είναι θεατρικός συγγραφέας, δραματουργός και μεταφραστής.