Ισλαμικές και Εβραϊκές Σπουδές στα ελληνικά πανεπιστήμια: Μια ιστορία από παλιά

Λέξεις: Γιώργος Αγγελόπουλος

Εδώ και μήνες έχει ενταθεί η συζήτηση περί της ίδρυσης «εισαγωγικής κατεύθυνσης Ισλαμικών Σπουδών» στη Θεολογική Σχολή καθώς και περί της επανίδρυσης της Έδρας Εβραϊκών Σπουδών στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ. Πληθώρα αναρτήσεων σε ιστολόγια, άρθρα σε εφημερίδες, εκπομπές σε ραδιόφωνα και τηλεοπτικά κανάλια ασχολούνται με το θέμα. Κυκλοφορεί σε ιστολόγια φωτογραφικό κολάζ με την πρόσοψη του παλαιού κτηρίου της Φιλοσοφικής Σχολής καλυμμένη με την εβραϊκή πεντάλφα. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία οι τοποθετήσεις στα δύο αυτά ζητήματα ταυτίζουν το σκοπό ύπαρξης του Τμήματος Θεολογίας αποκλειστικά με το Ορθόδοξη Δόγμα και το σκοπό ύπαρξης της Φιλοσοφικής Σχολής με την αποκλειστική διδασκαλία της ελληνικής γραμματείας, ιστορίας και πολιτισμού.

Ειδικά ως προς το ζήτημα της κατεύθυνσης Ισλαμικών Σπουδών διαβάσαμε επιχειρήματα όπως ότι «εὰν τελικὰ αὐτὸ συμβῇ, μέσα σὲ δυὸ χρόνια οἱ Τοῦρκοι θὰ ὑπερηφανεύωνται ὅτι ἐπεκτείνονται ἀπὸ τὸν Ἕβρο μέχρι τὴν Θεσσαλονίκη». Διατυπώθηκε επίσης η πρόταση αποφυγής δημιουργίας κατεύθυνσης Ισλαμικών Σπουδών στο ΑΠΘ μέσω της θεσμοθέτησης της στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο. Στο Δημοκρίτειο όμως δεν υπάρχει Θεολογική Σχολή. Εναλλακτικά, διατυπώθηκε η πρόταση επανίδρυσης της Ειδικής Παιδαγωγικής Ακαδημίας Θεσσαλονίκης όπου εκπαιδεύονταν οι δάσκαλοι για τα μειονοτικά σχολεία της Θράκης. Η πρόταση αυτή έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον διότι ενισχύει μια πολιτική μηδενικής ενσωμάτωσης του ισλαμικού στοιχείου στο ελληνικό πανεπιστήμιο. Άξιες προσοχής είναι και οι παρεμβάσεις ιεραρχών στα εν λόγω ζητήματα. Ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης εξέφρασε την αντίρρησή του στην ίδρυση της κατεύθυνσης Ισλαμικών Σπουδών στο ΑΠΘ ενώ οι τέσσερις Μητροπολίτες της Θράκης εκφράστηκαν θετικά. Τέλος επισημαίνω ότι το Τμήμα Θεολογίας του ΑΠΘ ψήφισε θετικά για την ίδρυση της κατεύθυνσης Ισλαμικών Σπουδών, το Τμήμα Ποιμαντικής ψήφισε αρνητικά και η Σύγκλητος τελικά τάχθηκε υπέρ της ίδρυσης κατεύθυνσης Ισλαμικών Σπουδών. Εξίσου θετική ήταν η Σύγκλητος και για την επανίδρυση της Έδρας Εβραϊκών Σπουδών καθώς και για την ίδρυση Έδρας Αραβικών Σπουδών. Από τη μεριά της πολιτικής ηγεσίας αναμένεται η θέση του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων ως προς την ίδρυση της κατεύθυνσης Ισλαμικών Σπουδών. Ως προς την προοπτική αυτή έχει ήδη τοποθετηθεί απολύτως αρνητικά και με εμφατικό τρόπο ο Υπουργός Μακεδονίας και Θράκης. Οι Έδρες Εβραϊκών και Αραβικών Σπουδών έχουν όμως θεσμοθετηθεί. Η πλήρωση της Έδρας Εβραϊκών Σπουδών στη Φιλοσοφική Σχολή θα γίνει μέσα στους επόμενους μήνες.

Σκοπός του σημειώματος αυτού δεν είναι να συνοψίσει τα επιχειρήματα υπέρ ή κατά της ίδρυσης Ισλαμικών και Εβραϊκών Σπουδών. Η όλη συζήτηση έχει άλλωστε ποικίλες παραμέτρους που συνδέονται με το σκοπό του πανεπιστημιακού θεσμού, το σεβασμό της αυτοτέλειας των ΑΕΙ, τις πολιτικές ταυτότητας σε εκπαιδευτικό και κοινωνικό επίπεδο. Το σημείωμα αυτό εστιάζει απλά και μόνο στη διάσταση της θεσμικής μνήμης: η ίδρυση του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης – όπως ονομάζονταν αρχικά το Α.Π.Θ. – συνδέονταν, ανάμεσα σε άλλα, και με την ακαδημαϊκή αποκατάσταση της θρησκείας, του πολιτισμού και των γλωσσών αυτών που στο Μεσοπόλεμο ονομάζονταν «αλλόγλωσσοι, αλλόθρησκοι, αλλοεθνείς, αλλογενείς». Η όλη σύλληψη εκκινεί από ένα άλλο πανεπιστήμιο που προϋπήρξε του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, του Πανεπιστημίου Σμύρνης. Στο πλαίσιο της ιδρυτικής πρότασης του Πανεπιστημίου Σμύρνης, που είχε την αμέριστη υποστήριξη του Ε. Βενιζέλου, προβλέπονταν 4 Σχολές. Μια από αυτές ήταν η Σχολή Εθνολογίας των Λαών της Ανατολής (κάτι ανάλογο με τα σημερινά Τμήματα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας). Σε αυτές τις Σχολές προστέθηκαν κάποια Ινστιτούτα και το Ανώτερο Μουσουλμανικό Ιεροδιδασκαλείο (κάτι ανάλογο με την κατεύθυνση Ισλαμικών Σπουδών). Ο Ε. Βενιζέλος θεωρούσε ότι η γεωπολιτική θέση της Ελλάδας επέβαλε την παραγωγή ιερωμένων του Ισλάμ από τα ελληνικά ΑΕΙ. Η Μικρασιατική καταστροφή ακύρωσε τη λειτουργία του Πανεπιστημίου Σμύρνης..

Απόσπασμα από το ΦΕΚ προκήρυξης της Έδρας Ιστορίας και Φιλολογίας των Εβραίων και άλλων Σημιτικών Λαών στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Το ίδιο πρόσωπο υπήρξε ιδρυτής του Πανεπιστημίου Σμύρνης και αναμορφωτής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης: ο παγκοσμίου φήμης μαθηματικός Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή εν πολλοίς μετέφερε το όραμα ενός κοσμοπολίτικου ανώτατου εκπαιδευτικού ιδρύματος από τη Σμύρνη το 1920 στη Θεσσαλονίκη το 1930-1931. Στο αρχικό βέβαια νομοσχέδιο ίδρυσης του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (1925) εντάσσονταν και η δυνατότητα σπουδών στην Ιουδαϊκή θρησκεία, δηλ. μια μορφή Σχολής Ραβίνων. Η πρόταση τελικά δεν υλοποιήθηκε όταν άλλαξε, λίγα χρόνια αργότερα, ο ιδρυτικός νόμος του πανεπιστημίου. Ιδρύθηκε όμως και λειτούργησε (1928-1934) η Έδρα Ιστορίας και Φιλολογίας των Εβραίων και άλλων Σημιτικών Λαών που κατείχε ο Λάζαρος Βελέλης, ρωμανιώτης Εβραίος από την Κέρκυρα με αξιόλογες σπουδές στο εξωτερικό. Ο διορισμός του φέρει την υπογραφή του Κ. Καραθεοδωρή ως Επιτρόπου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Η έδρα έμεινε κενή μετά τη συνταξιοδότησή του. Υπήρξε παράλληλα η πρόταση από την Ισπανική Πρεσβεία για τη δημιουργία Έδρας Ισπανικής Γλώσσας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (1930) που αναφέρονταν στην ύπαρξη των ισπανόφωνων Λαντίνο Εβραίων στην πόλη, πρόταση που δεν υλοποιήθηκε. Ανάλογες προτάσεις διατυπώθηκαν ή δρομολογήθηκαν προς υλοποίηση αναφορικά με τους Βαλκάνιους γείτονες, την ιστορία και τον πολιτισμό τους. Το 1929 το Υπουργείο Παιδείας ζήτησε από τη Φιλοσοφική Σχολή τη δημιουργία Έδρας Αλβανικής Γλώσσας και Φιλολογίας. Αποφασίστηκε αρχικά η ίδρυση «Ινστιτούτου Αλβανικής Γλώσσας και Φιλολογίας» πέραν της Φιλοσοφικής και εντός της πόλης (κάτι αντίστοιχο με το σημερινό ΙΜΧΑ). Είχε βέβαια ήδη θεσμοθετηθεί η ίδρυση Πτυχίων Βαλκανικών Γλωσσών και Ανατολικών Γλωσσών και Φιλολογιών στη Φιλοσοφική Σχολή «προκειμένου να διευκολυνθεί η επικοινωνία με τους βαλκανικούς λαούς». Η στελέχωση των εν λόγω σπουδών δεν πρόλαβε να ολοκληρωθεί. Ουσιαστικά εκλέχθηκε μόνο ένας καθηγητής σχετικός με την ιστορία των Βαλκανίων, ο Μιχαήλ Λάσκαρις. Το 1938-1939, μεσουρανούσης της δικατορίας του Ι. Μεταξά, άλλαξε η διάρθρωση των Πτυχίων και των γνωστικών αντικειμένων στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Τα αντικείμενα σπουδών που δεν συνηγορούσαν στο αφήγημα της μεταξικής εθνικοφροσύνης καταργήθηκαν…

Απόσπασμα από το ιδρυτικό διάταγμα του Πανεπιστημίου Σμύρνης που αναφέρεται στο Μουσουλμανικό Ιεροδιδασκαλείο

Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να ανατρέξουν σε εκτενέστερες ειδικές μελέτες για όσα παραπάνω συνοπτικά αναφέρονται. Είναι γεγονός ότι οι τρικυμίες του Μεσοπολέμου και τα όσα ακολούθησαν (πόλεμος, Εμφύλιος κλπ.) εμπόδισαν την ακαδημαϊκή αποκατάσταση της ετερότητας στα ελληνικά πανεπιστήμια. Είναι όμως εξίσου γεγονός ότι αυτή η διάσταση αποτέλεσε ένα από τα κομβικά στοιχεία της εκπαιδευτικής πολιτικής του Ε. Βενιζέλου. Μιας πολιτικής που αποσκοπούσε στην πλήρη ενσωμάτωση της μελέτης του ισλαμικού, του εβραϊκού και του Βαλκανικού στοιχείου στο ελληνικό πανεπιστήμιο και όχι σε πρακτικές «φύγε κακό από τα μάτια μου». Αυτά γίνονταν σε μια εποχή που απείχε μόλις λίγα χρόνια από τους αιματηρούς Βαλκανικούς Πολέμους. Η επισήμανση των δεδομένων της θεσμικής μνήμης δεν υπονοεί παραλληλισμούς και αναγωγές ανάμεσα στο Μεσοπόλεμο και το σήμερα. Ίσως ο μόνος χρήσιμος παραλληλισμός που μπορεί να γίνει αφορά την ανάγκη να προσεγγίσουμε την ετερότητα χωρίς φόβο και πάθος.