«Ήθελα αυτή την μνήμη να την πω…»

Σαν ημερολόγιο και κατάθεση ψυχής. Η φίλη της μητέρας μου που δέχτηκε να μείνει μόνη της πίσω εκεί που θα ήταν ασφαλής (στις αγροτικές φυλακές που δούλευε ως γεωπόνος ο θείος Χαρίκος). Η μικρή φίλη του θείου Αλέκου που τη πήραν οι Ναζί μέσα από την τάξη, ο θείος μου να κλαίει όσες φορές κι αν μας διηγήθηκε την ιστορία και να αρθρώνει το συγκλονιστικό επιχείρημα εναντίον των αρνητών του Ολοκαυτώματος ότι και μόνον αυτό το κορίτσι να είχε χαθεί του φτάνει.

Το ημερολόγιο της Άννας Φρανκ (στο οποίο πιο πολύ με συγκινούσε ο Πέτερ και η σχέση της Άννας με την αδελφή, τη μητέρα και τον πατέρα της), τα εβραίικα μνήματα μπροστά από το σπίτι μου. Η επιθυμία μου να γνωρίσω από κοντά την σπουδαία Ρένα Μόλχο με έκανε γελοία καθώς προσποιήθηκα ότι κάνω εργασία για τα κιμπούτς! Με δέχτηκε με την παραδειγματική της καλοσύνη και δεν με ξαπόστειλε παρά το ότι κατάλαβε ότι δεν έχω ιδέα. Και μετά η Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, Ομότιμη πλέον καθηγήτρια του ΑΠΘ, από το 1986 άρχισε τη συστηματική μελέτη και έκδοση στρατοπεδικής λογοτεχνίας και μαρτυριών. Και μετά η Εταιρεία Σπουδών Ελληνικού Εβραϊσμού από τις δραστήριες γυναίκες Ρένα Μόλχο, Ρίκα Μπενβενίστε, Έφη Αβδελά και Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου.

Είναι παραπάνω από βέβαιο ότι στη Θεσσαλονίκη «γράφουν οι παρέες». Αυτές άνοιξαν τον δρόμο για τη νεώτερη γενιά των ιστορικών που ασχολούνται με ζητήματα του ελληνικού εβραϊσμού. Το 2019 η Επιτροπή των Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνίας της απονέμει το Μεγάλο Βραβείο Γραμμάτων για τη συνολική προσφορά του έργου της. Την ίδια χρονιά βραβεύεται και η ιστορικός Ρίκα Μπενβενίστε για τη Λούνα της (Δοκίμιο ιστορικής βιογραφίας).

Είναι πολύ φυσικό σήμερα να βλέπουμε νέους −και όχι μόνον− επιστήμονες να μελετούν θέματα «εβραϊκού ενδιαφέροντος», την Ισραηλιτική Κοινότητα να προκηρύσσει υποτροφίες; να εκπονούνται διδακτορικές διατριβές… Τίποτε από όλα αυτά δεν συνέβαινε πριν το 1993 και δεν θα είχε συμβεί εάν οι δραστήριες αυτές γυναίκες δεν είχαν συγκροτήσει αυτό το συστηματικό «φυτώριο-σχολείο» για όλους όσοι είχαν ενδιαφέρον να παρακολουθούν τα συνέδρια, τις μηνιαίες συναντήσεις, τις προβολές ταινιών. Κάπως έτσι συγκροτήθηκε το διεπιστημονικό πεδίο των Εβραϊκών Σπουδών στην Ελλάδα. Εδώ και τρία χρόνια η ίδρυση της έδρας Εβραϊκών Σπουδών στο ΑΠΘ μοιάζει πλέον φυσική, αν όχι και επιβεβλημένη. Τα χρόνια περνούν και φτάνουμε στο 2010.

Την ίδια χρονιά εκλέγεται δήμαρχος ο Μπουτάρης και το Πρυτανικό σχήμα του Γιάννη Μυλόπουλου. Συμμετέχω στην Πρωτοβουλία για τη Θεσσαλονίκη και «εργάζομαι» ως Κοινοτική Σύμβουλος 13 χρόνια (ως αντιπολίτευση και συμπολίτευση, «πρώτη στο Α΄» και τις τρεις φορές). Χάριν του Γιάννη Παντή, που χάσαμε τόσο πρόωρα, συμμετέχω και στην ομάδα που στηρίζει το υποψήφιο πρυτανικό σχήμα και τους πείθω (με καμία δυσκολία είναι η αλήθεια) να ξεκινήσει η ανασύσταση της Έδρας Εβραϊκών Σπουδών. Ήδη το ΑΠΘ έχει αρχίσει να βγαίνει από τον λήθαργό του και φιλοξενεί το Οπτικοακουστικό Αρχείο του Σπίλμπεργκ. (Δεν είναι την ώρας να εξηγήσουμε γιατί για μία ακόμη φορά υιοθετήθηκε η απαράδεκτη πρακτική να πληρώσει για κάποια χρόνια η ΙΚΘ την Έδρα Εβραϊκών Σπουδών).

Το 2013, έρχεται η «πορεία μνήμης». Ιδέα του συγγραφέα Ιακώβ Σιμπή, να τιμηθούν τα 70 χρόνια από την αναχώρηση του πρώτου συρμού για το Άουσβιτς αγκαλιάστηκε από τον δήμαρχο Θεσσαλονίκης αμέσως και καθιερώθηκε έκτοτε. Ο δήμαρχος την ανέθεσε στην Α΄ Κοινότητα και μετά φόβου μεγάλου αναλάβαμε τη διοργάνωση.

Η αρχική πρωτοβουλία του Δήμου για την Πορεία Μνήμης έφερε μια στρατηγική συνεργασία με την Ισραηλιτική Κοινότητα και τα πανεπιστήμια της πόλης (ΑΠΘ, Μακεδονίας, ΤΕΙ και για μία χρονιά το Διεθνές), ενώ επεκτάθηκε σε σχολεία και στις Δημοτικές Κοινότητες. Όταν τολμήσαμε να κάνουμε την πρώτη πορεία μνήμης έμοιαζε με αποκοτιά. Ούτως ή άλλως η διοίκηση και ο ίδιος ο Μπουτάρης είχε δώσει την υπόσχεση να διαχειριστεί επιτέλους τη μνήμη και να βγάλει την πόλη από τα σκοτάδια. Έμοιαζε ριψοκίνδυνο. Θα τολμήσει η ΧΑ να χτυπήσει την πορεία; Βάζαμε στοιχήματα με τον Πρόεδρο της Ισραηλιτικής Κοινότητας πόσος κόσμος θα έρθει. Εγώ πίστευα τουλάχιστον 500. Είχαμε 3.000. Τότε ήρθαν άνθρωποι από όλον τον κόσμο.

Δεν θα ξεχάσω τους επιζώντες που μας τίμησαν. Δεν είναι πια όλοι μαζί μας. Στην Πλατεία Ελευθερίας η Κοινοτική Σύμβουλος Τίλνα Καράσσο-Καβασιάδη και ο Πέτρος Δημητρακόπουλος να μοιραζόμαστε την κοινή μας αγωνία. Η Τίλντα κάνει την εκκίνηση καλώντας όλους μας, άθεους, αγνωστικιστές, χριστιανούς και εβραίους να πορευτούμε μαζί.

Και ο κόσμος να έρχεται και η Πλατεία να γεμίζει. Μεγάλοι άνθρωποι να μας φιλούν και να μας αγκαλιάζουν. Θυμάμαι τον Γερμανό Πρόξενο (που είχε κινητικά προβλήματα) να είναι τελευταίος στην πορεία με σεμνότητα και σεβασμό. Θυμάμαι την πρώτη φορά, όταν φτάσαμε στον σταθμό και διάβασαν ονόματα χαμένων Εβραίων σαν προσκλητήριο, σοβαρά και στιβαρά εναλλάξ η Έφη Σταμούλη και ο Δημήτρης Ναζίρης. Και σαν να μην ήταν αυτό αρκετό η Χορωδία τραγούδισε το Adiyo Kerida.

Σιγά-σιγά η πορεία μνήμης καθιερώθηκε. Την πορεία την αγκάλιασαν εξαρχής εκπαιδευτικά ιδρύματα (ΑΠΘ, ΠΑΜΑΚ, ΑΤΕΙΘ, για δύο χρόνια το Διεθνές) αλλά και το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος, η Κρατική Ορχήστρα Θεσσαλονίκης, το Φεστιβάλ Κινηματογράφου, μεμονωμένα σχολεία, μεμονωμένοι ξεναγοί. Η χορωδία της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης είναι το εκ των ων ουκ άνευ, βεβαίως. Ο γραφίστας μας, ο Θόδωρος Παπαϊωάννου (η colibri μία χρονιά και το πρώτο βραβείο στον διαγωνισμό που θέσπισε το ΑΠΘ) με τις εμβληματικές μας αφίσες και το υπόλοιπο υλικό. Οι εθελοντές και οι εθελόντριές μας να σηκώνουν το πανό με σοβαρότητα και συγκίνηση, να κάνουν ταξιθεσία, να κουβαλούν καρέκλες και να αποκτούν γνώση για πράγματα που δεν τολμούσαμε να αγγίξουμε κάποια χρόνια πριν. Και τα σχολεία που συμμετέχουν με δρώμενα που κάποιοι εξαιρετικοί εκπαιδευτικοί έστησαν με κόπο και μεράκι. Τα παιδιά που παίζουν μουσική. Όλα αυτά τα παιδιά που συμμετέχουν ελπίζω ότι δεν θα πράξουν το κακό ΠΟΤΕ ΞΑΝΑ!

Η πορεία μνήμης εξαρχής ήταν «κινηματική» δράση, με την έννοια ότι δεν καλούσαμε το πρωτόκολλο, δεν ακούγονταν χαιρετισμοί παρά μονάχα από όσους έπρεπε. Η συμμετοχή του κόσμου συγκινητική από την πρώτη φορά. Θυμάμαι τους επιζώντες Χάιντς Κούνιο, Ρόζη Σαλτιέλ, Ζάνα Σαντικάριο, αυτούς που τιμήσαμε, τα προσκοπάκια που έφερνε ο συνάδελφος της Β΄ Κοινότητας Αγαπητός Σαμαράς, τα σχολεία που συμμετείχαν με δρώμενα, την ομιλία της Ρίκας Μπενβενίστε, το φεστιβάλ ταινιών μικρού μήκους που οργάνωσε με εκπαιδευόμενους των Σχολείων Δεύτερης Ευκαιρίας ο Δημήτρης Γουλής, τις ομιλίες του Devin Naar, του Γιώργου Αντωνίου, του Θεσσαλονικιού Μοσέ Αελιών που ήρθε στην πρώτη πορεία και στην τελευταία συμμετείχε με καροτσάκι παρά τη βροχή και παρά την ηλικία του. Θυμάμαι τους Ρομά που σήκωσαν το πανό μία χρονιά.

Επτά πορείες μέχρι το 2019 οπότε μας βρήκε η πανδημία. Το 2020 δεν έγινε η πορεία και το 2021 έγινε μέσω βαρετών ομιλιών στην τηλεόραση και τα ψηφιακά μέσα. Ελπίζω να ξαναγυρίσουμε στην κανονική πορεία μνήμης με τους εθελοντές, τα μπαλόνια, τους ελάχιστους πλέον επιζώντες και όλους εμάς να πράττουμε το καθήκον μας.