Ο καπιταλισμός, ο κομμουνισμός και η αρχιτεκτονική στη Θεσσαλονίκη

Όπως κάθε επιστημονικός και επιχειρησιακός  κλάδος έτσι και αυτός της αρχιτεκτονικής επηρεάζεται και διαμορφώνεται από τις οικονομικές – πολιτικές συνθήκες μιας κοινωνίας καταλήγοντας σε μια τελική μορφή. Οι δείκτες της οικονομίας ορίζουν τα μεγέθη και τα νούμερα της κατασκευαστικής βιομηχανίας ενώ το πολιτικό πλαίσιο πλάθει, ως ένα βαθμό, τις φόρμες της. 

Κατά γενική ομολογία, η επικρατέστερη άποψη σε αρχιτεκτονικούς και καλλιτεχνικούς κύκλους είναι πως σοσιαλιστικά ή ολοκληρωτικά καθεστώτα παράγουν απρόσωπες και δυσλειτουργικές πόλεις και κτήρια ενώ αντίθετα ο φιλελευθερισμός και ο καπιταλισμός μας δίνουν δυναμικά και εικονικά αστικά κέντρα. Αυτή η θεωρία είναι συνήθως σωστή. Η αιτιολόγηση είναι ότι σε μια κοινωνία όπου υπάρχει μεγάλος βαθμός ελευθερίας αναπτύσονται πολλά και διαφορετικά στυλ αρχιτεκτονικής που αναμειγνύονται και αλληλοεπηρεάζονται εξελλισσόμενα σε βελτιωμένες τελικές εκδοχές. Αντίστοιχα, στον σοσιαλισμό το κράτος παρεμβαίνει ολοκληρωτικά στην κατασκευαστική βιομηχανία και ορίζει με μαθηματική ακρίβεια πόσα κτήρια θα χτιστούν, πως θα μοιάζουν (τετράγωνα), πόσα διαμερίσματα θα έχουν κλπ. Γενικότερα επιβάλλεται μια στρατιωτική σχεδόν πειθαρχεία στη πόλη η οποία έχει ως αποτέλεσμα να δημιουργούνται νεκρές και προβληματικές αστικές περιοχές όπως τα δυστοπικά προάστια των μεγαλουπόλεων της ανατολικής Ευρώπης.

Υπάρχει ωστόσο και μια άλλη άποψη που διατυπώνει μια αντίθετη θεωρία. Σε αυτή τη περίπτωση ο καπιταλισμός και η ελεύθερη αγορά είναι ο κακοί της υπόθεσης ενώ η κρατική παρέμβαση περιγράφεται ως από μηχανής Θεός. Με λίγα λόγια, οι άπληστοι μεγαλοεπιχειρηματίες και εργολάβοι σε αναζήτηση του χρηματικού κέρδους, κατασκευάζουν αναρίθμητα πανομοιότυπα ψηλά κτήρια και οικίες δίχως χαρακτήρα και προσοχή στη λεπτομέρεια. Ο μόνος τους στόχος είναι να πουλήσουν όσο το δυνατόν περισσότερο δίχως να προσφέρουν κάτι στην τοπική αρχιτεκτονική κληρονομιά. Κατασκευάζουν απρόσωπους πύργους και καρμπον σπίτια πουλώντας τα με το κιλό. Το κράτος είναι εδώ ο μόνος παράγοντας που μπορεί να θέσει χωρικά και αισθητικά όρια στη δραστηριότητα των μεγαλοεργολάβων υποχρεώνοντας τους να τηρήσουν έναν αρχιτεκτονικό ρυθμό που ωφελεί συλλογικά την κοινωνία και όχι προσωπικά τον επιχειρηματία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι πολλές δυτικοευρωπαϊκές χώρες που κατάφεραν μέσα από συγκεκριμένες νομοθεσίες να στήσουν λειτουργικές και όμορφες πόλεις όπου οι κατασκευαστές ήταν υποχρεωμένοι να προάγουν μια ορισμένη αισθητική υπακούοντας σε χωρικούς και οπτικούς κανονισμούς.

Και οι δύο αυτές απόψεις έχουν μια λογική βάση που ανταποκρίνεται σε διαφορετικές γεωγραφικές τοποθεσίες και περιπτώσεις χωρίς να είναι 100% σωστές ή λάθος. Όσον αφορά την Θεσσαλονίκη, μάλλον ισχύει η δεύτερη άποψη. Προφανώς η χώρα μας ανήκε και ανήκει στην ελεύθερη καπιταλιστική αγορά, όποτε δεν διαθέτουμε παραδείγματα δυστοπικών τετράγωνων κοινόβιων πύργων. Διαθέτουμε όμως κάτι άλλο. Τις γνωστές σε όλους μας πολυκατοικίες. Αντιαισθητικά, κακοφτιαγμένα, κακοσχεδιασμένα και βρώμικα κτήρια που εξαπλώνονται σαν βακτήρια και πολλαπλασιάζονται μολύνοντας τις άλλοτε μεσογειακές πόλεις μας. Τα κτίσματα αυτά είναι άμεσο αποτέλεσμα της αντιπαροχής μέσω της οποίας κουτοπόνηροι εργολάβοι χτίσαν όλη την Ελλάδα για να δώσουν σπίτι στους επαρχιακούς πληθυσμούς που κατέκλυσαν τα αστικά κέντρα. Η μανία αυτών των επιχειρηματιών να βγάλουν κέρδος με όσο δυνατόν λιγότερα έξοδα οδήγησε στη σημερινή λυπηρή κατάσταση. Οι δε αρχιτέκτονες της εποχής εκείνης, μπορεί να καυχιόντουσαν για τα πτυχία και τις σπουδές τους αλλά τελικά και αυτοί δέχτηκαν και συνέβαλαν στην επικράτηση του ελληνικού μοντέλου αστικοποίησης. 

Σχετικά με τα δημόσια κτήρια, όπως για παράδειγμα, το νέο δημαρχείο ή το βυζαντινό μουσείο θα ήταν ασφαλές να πούμε ότι επικράτησε αρχιτεκτονική ποιότητα. Μερική εξαίρεση αποτελεί η πανεπιστημιούπολη του ΑΠΘ. Εκεί επικρατεί το Μοντέρνο και το διεθνές στυλ αρχιτεκτονικής, τα οποία είναι μεν και τα δύο διάσημα στυλ αισθητικής αλλά πλέον έχουν γεράσει άσχημα και δεν χαίρουν της ίδιας εκτίμησης που είχαν παλιότερα. Οι τετράγωνοι πύργοι του πανεπιστημίου ξεχωρίζουν αλλά όχι πάντα με την καλή έννοια. Χρειάζεται αρκετή καλλιέργεια για να διακρίνει κανείς τις ποιότητες αυτού του κτιριακού συγκροτήματος.

Η πολυκατοικία όπως τη γνωρίζουμε, αποτελεί το κύτταρο της ελληνικής πόλης και είναι δημιούργημα του εγχώριου καπιταλιστικού συστήματος. Στο σημείο αυτό να υπογραμμιστεί πως δεν είναι αναγκαία για τη λύση του προβλήματος η αλλαγή πολιτεύματος και οικονομικού συστήματος. Αντίθετα χρειαζόμαστε μια ισχυρή κρατική παρέμβαση με κριτήριο και γνώμονα το συλλογικό χρηματικό κέρδος. Το κράτος οφείλει μετά από τόσα χρόνια να επιβάλει αισθητικά κριτήρια μέσα στο πλαίσιο της ελεύθερης αγοράς προωθώντας παράλληλα νέες ιδέες και ανοχή σε διαφορετικές και ποικίλες έννοιες ομορφιάς και design. In a few words: Build what you like, BUT… No more ugly, faceless buildings! It’s the law…