Η κουλτούρα του διαλόγου

Λέξεις: Θωμάς Καραγκιοζόπουλος

Πολλές φορές στον δημόσιο διάλογο κυριαρχεί μια στάση όπου ο αντίλογος απαξιώνεται, υπάρχει μια θεώρηση της κοινωνικής πραγματικότητας γεμάτη γενικότητες και ανακρίβειες, μια ισοπεδωτική αντίληψη που λέει ότι όλοι είναι ίδιοι και μια προσπάθεια δημιουργίας εντυπώσεων. Αυτή είναι μια φαινομενικά απολίτικη αντίληψη, που όμως κρύβει σαφείς πολιτικές ιδέες, καθώς και μια διαμορφωμένη στάση για την κοινωνική λειτουργία, τους θεσμούς του κράτους.

Πλέον, ο κόσμος μιμείται τον τρόπο συζήτησης που προβάλλεται στα ΜΜΕ. Από τη στιγμή που τα ΜΜΕ είναι φορείς διαμόρφωσης της κοινής γνώμης, οι όροι και οι τρόποι συζήτησης θα έπρεπε να είναι προσανατολισμένοι στην προώθηση μιας νοοτροπίας και μιας κουλτούρας διαλόγου με επιχειρήματα, γνώση της πραγματικότητας και όχι των fake news, ανοχή του διαφορετικού.

Από τα πιο αντιπαραγωγικά για τον διάλογο πράγματα είναι όταν λέγονται ανακρίβειες και χονδροειδή ψεύδη είτε ασυνείδητα, είτε, ακόμη χειρότερα, εν γνώσει και προκαλούν τέτοια εντύπωση, ώστε φαντάζουν αδιάψευστες αλήθειες. Όμως, αν κάποιος σκεφτεί λογικά και ψύχραιμα αυτά που λέγονται, τότε δεν μένει χώρος για να δράσουν οι ανακριβείς θεωρίες. Ετσι, όταν το κοινό εκπαιδεύεται για χρόνια σε αυτόν τον τρόπο αντιπαράθεσης, είναι σχεδόν νομοτελειακό ότι θα αναπαράγει αυτό το μοντέλο απέναντι σε πολλά ζητήματα με την ίδια ισοπεδωτική στάση. Με τον τρόπο αυτό καλλιεργείται, τόσο στους μεγάλους, όσο και στα παιδιά, μια κουλτούρα αντι-διαλογική και μια πεποίθηση πως κάθε φορά η συζήτηση-αντιπαράθεση θα γίνεται με όρους εντυπωσιασμού, με επιθετική ρητορική και δογματικές απόψεις. Τα δύο τελευταία χαρακτηριστικά είναι συγγενικά, καθώς δεν αφήνουν χώρο στην εναλλακτική άποψη να διατυπωθεί με τρόπο καθαρό και κατανοητό, ενώ πολλές φορές ο λόγος είναι παρεμβατικός, αφού ο συνομιλητής διακόπτεται, σαν να έχει όλα τα άδικα του κόσμου. Αυτό είναι αγενές στη βάση του και δείχνει ακριβώς ότι δεν υπάρχει διάθεση για ειλικρινή διάλογο, αλλά για έναν μονόλογο εντυπωσιασμού.

Έχω συναντήσει γονείς να απαντούν σε απορίες παιδιών τους με τις φράσεις “δεν αλλάζει τίποτε”, “όλοι είναι ίδιοι” και κάπου εκεί τελειώνει η συζήτηση. Ο γονιός που δεν θα καθίσει να μιλήσει σοβαρά με το παιδί του και δεν θα του εξηγήσει τί σημαίνει να είσαι διαφορετικός και πώς μπορείς να είσαι διαφορετικός, δεν δίνει σε αυτόν τον νέο άνθρωπο τα απαραίτητα ερεθίσματα για να αρχίσει να διαμορφώνει μια κριτική στάση απέναντι σε ζητήματα της καθημερινότητας και ευρύτερα της κοινωνίας.

Όμως, έχω συναντήσει και μεγάλους σε ηλικία ανθρώπους, οι οποίοι, ζαλισμένοι μέσα στην καθημερινότητά τους και έχοντας αποφύγει να αντιληφθούν το πώς πρέπει να συμπεριφέρεται ένας πολίτης σε μία οργανωμένη κοινωνία και ποια ποιοτικά χαρακτηριστικά πρέπει να διαθέτει, καταφεύγουν στην εύκολη – ανέξοδη πρακτική να θεωρούν και να λένε πως “για όλα φταίνε οι άλλοι και ποτέ οι ίδιοι”. Αυτοί οι άνθρωποι θα έπρεπε να έχουν αποκτήσει την ικανότητα και την ωριμότητα να ασκούν κριτική εκεί που πρέπει, εκεί που υπάρχουν διαπιστωμένες στρεβλές καταστάσεις. Πολλές φορές, η ικανότητα κριτικής τους εξαντλείται στη συμπεριφορά των νέων ανθρώπων και σε πικρόχολα σχόλια περί έλλειψης σεβασμού. Όμως, αυτή η έλλειψη, όταν υπάρχει, πηγάζει από τους μεγάλους, είναι οι ίδιοι που δεν κατάφεραν να τη διδάξουν στα παιδιά τους και είναι τα παιδιά τους που δεν κατάφερα να τη διδάξουν στους νέους. Οπότε πώς κατηγορείς τους νέους για κάτι που δεν έχουν διδαχθεί.

Θυμάμαι τον πατέρα μου να έχει την υπομονή να συζητάει μαζί μου κάθε μου απορία και κάθε μου προβληματισμό για ώρες. Ακόμη κι αν κατά την εποχή που εγώ διαμόρφωνα την αντίληψή μου για τον κόσμο, υπήρχαν οι ηλεκτρονικές συσκευές, στις οποίες θα μπορούσε να με παραπέμψει για να έχει το κεφάλι του ήσυχο από τις απορίες μου, η στάση ως υπεύθυνος γονιός που ήθελε να παραδώσει ένα αξιόλογο άτομο στην κοινωνία ήταν να καθίσει και να συζητήσει μαζί μου. Σήμερα, που κάθε σπίτι διαθέτει κάποιες ηλεκτρονικές συσκευές, πόσο συχνό είναι το φαινόμενο να βρεθούν γονείς που να έχουν την υπομονή και τη θέληση να συζητούν με τα παιδιά τους αντί να τα παραδίδουν στη νωχελικότητα της ηλεκτρονικής οθόνης;

Αναρωτιέμαι, τί μπορεί να συμπεράνει κάποιος που ακούει συχνά τη φράση “όλοι είναι ίδιοι” σε όλες τις δυνατές εκδοχές (για πολλούς άντρες όλες οι γυναίκες είναι ίδιες, για πολλές γυναίκες όλοι οι άντρες είναι ίδιοι, για πολλούς όλοι οι πολιτικοί είναι ίδιοι, όσοι δημοσιογραφούν είναι πληρωμένοι και ούτω καθεξής με διάφορες κοινωνικές κατηγορίες). Κάτι που έρχεται με σχετική ασφάλεια ως συμπέρασμα είναι ότι μας έχει γίνει αφόρητα εύκολο να “βάζουμε τον κόσμο στο ίδιο τσουβάλι”, να ομαδοποιούμε ανθρώπους αναλόγως του τί μας βολεύει.

Η αντίληψη “εγώ τα ξέρω όλα, εσύ δεν ξέρεις τίποτε” θα μπορούσε να είναι ελληνικής έμπνευσης. Δεν είναι φράση που την λες πάνω στα νεύρα σου, αλλά αποτελεί εμπεδωμένη προσωπική αντίληψη πως το κέντρο του κόσμου είσαι εσύ και οι υπόλοιποι απλώς υπάρχουν για να επιβεβαιώνουν την ύπαρξή σου. Είναι το απαύγασμα μιας θεωρίας, που διυλίζει ως περιττά όσα δεν συμφωνούν με τα δικά σου πιστεύω και αντιβαίνουν όσα θεωρείς δεδομένα. Μια εν πολλοίς δογματική θέση απέναντι στα πράγματα, που δείχνει ότι ο δογματισμός δεν αποτελεί προνόμιο της θρησκευτικής πίστης.

Αν μη τι άλλο, είναι υποκριτική όλη αυτή η στάση απέναντι στους άλλους και στην κοινωνία. Είναι βαθιά ατομοκεντρική και εγωιστική και στερείται ηθικής βάσης. Αν σκεφτεί κανείς ότι η διαρκής απόδοση ευθυνών στους άλλους και η άγνοια ή και αποφυγή του μεριδίου μας για όσα μας συμβαίνουν δεν μας βοηθά να προοδεύσουμε ως άτομα και ως κοινωνία, τότε προκύπτει ως αβίαστο συμπέρασμα το γεγονός ότι επαναλαμβάνουμε τα ίδια λάθη επειδή δεν μαθαίνουμε από αυτά και δεν στοχαζόμαστε πάνω σε αυτά. Δεν μας προβληματίζει τί κάνουμε λάθος και πού πρέπει να διορθώσουμε τις δικές μας ατέλειες. Ωστόσο, αν αρχίσουμε να αλλάζουμε τη στάση μας σε όλα τα στρεβλά που αναφέρθηκαν, ίσως δούμε την κοινωνία στην οποία ζούμε να αλλάζει προς το καλύτερο.