Μεταφορική φτώχεια: Μια πολυπαραγοντική πρόκληση

Λέξεις: Μαρία Αρυμπλιά και Θεοχάρης Τσούτσος

Τι είναι η μεταφορική φτώχεια; Λογικό αποτέλεσμα πρότερων προβλημάτων ή πρωτοεμφανιζόμενη πρόκληση; Πόσο εύκολο είναι να εντοπιστεί και αντιμετωπισθεί; Πόσο συχνά τη συναντάμε καθημερινά χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε;

Ο ορισμός του φαινομένου μπορεί να αποδοθεί από τις έννοιες που το απαρτίζουν: φτώχεια στις μετακινήσεις (transport poverty – έλλειψη ή χαμηλή ποιότητα τρόπων μετακίνησης), οικονομική προσιτότητα των μεταφορών (transport affordability – δυνατότητα κάλυψης οικονομικού κόστους για τη μεταφορά), δυσκολία στην προσβασιμότητα (accessibility poverty – ελλιπής ή μειωμένη πρόσβαση από όλους), κοινωνικός αποκλεισμός (transport-related social exclusion – κοινωνικές διαφοροποιήσεις λόγω αδυναμίας πρόσβασης), έκθεση σε εξωτερικές επιδράσεις (exposure to transport externalities – επιπτώσεις από τη χρήση του συστήματος μεταφορών όπως τροχαία, χρόνιες ασθένειες ή θάνατοι από ατμοσφαιρικούς ρύπους).

Οι αλληλοκαλυπτόμενες αυτές έννοιες χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν μια πολύπλευρη και πολυδιάστατη κατάσταση: Την αδυναμία να έχει κάποιος/α πρόσβαση σε βασικά αγαθά ή υπηρεσίες και να φτάσει στον προορισμό του/της άνετα, ανεμπόδιστα, προσιτά και με ασφάλεια.

Παρόλο που η μεταφορική φτώχεια έχει διακριτές διαφορές από τη «μητέρα» ενεργειακή φτώχεια (π.x. στο ίδιο 5μελές νοικοκυριό, ενδέχεται μόνο ένα μέλος από αυτά να έρχεται αντιμέτωπο με τη μεταφορική φτώχεια), οι έννοιες της δικαιοσύνης (justice) και της δημοκρατίας (democracy), συναντώνται και εδώ: Δυνατότητα μετακίνησης με όλους τους τρόπους και πρόσβαση παντού, για όλους.

Η μέτρησή της εξαρτάται από τα μοναδικά χαρακτηριστικά κάθε περιοχής. Υπάρχουν, ωστόσο, γενικοί δείκτες, οι οποίοι μπορούν να αποτιμήσουν το επίπεδο της φτώχειας, όπως η οικονομική προσιτότητα, το επίπεδο προσβασιμότητας και η ικανοποίηση των χρηστών δημόσιας συγκοινωνίας, καθώς και δείκτες οι οποίοι σχετίζονται με τις μετακινήσεις, όπως η συσχέτιση διάρκειας, απόστασης και συχνότητας της μετακίνησης.

Tην ορίσαμε, την αναλύσαμε, τη μετρήσαμε. Πώς θα την αντιμετωπίσουμε;

Αποτελεί η βιώσιμη κινητικότητα λύση για τη μεταφορική φτώχεια; Οι βασικές αρχές της βιώσιμης κινητικότητας περιλαμβάνουν την έννοια της προσβασιμότητας από όλους, την προώθηση τρόπων μεταφοράς φιλικών προς το περιβάλλον, την ενεργή κινητικότητα, τη βελτίωση της δημόσιας συγκοινωνίας και την εξασφάλιση ελεύθερου δημόσιου χώρου για τους πολίτες. Επομένως, σε μεγάλο ποσοστό, η απάντηση είναι «ναι». Η ενίσχυση και προώθηση της χρήσης των δημόσιων μεταφορών εξάλλου, αποτελεί βασικό στόχο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας. Ωστόσο, επιπλέον παράμετροι είναι η εξασφάλιση της ενεργειακής μετάβασης (energy transition) και στις μεταφορές, για την επίτευξη της κλιματικής ουδετερότητας, αλλά και η αντιμετώπιση των κοινωνικών παραγόντων του φαινομένου, όπως η ισότητα των φύλων και η μεταναστευτική πολιτική.

Παράλληλα, τα μέτρα αντιμετώπισης μπορούν να βελτιώσουν το επίπεδο ποιότητας ζωής στις πόλεις για όλους, κατοίκους και επισκέπτες. Ενδεικτικά αναφέρονται η βελτίωση της δημόσιας συγκοινωνίας ως προς την επάρκεια, την κάλυψη και τη συχνότητα δρομολογίων, η βελτίωση στάσεων και υποδομών γύρω και από/προς αυτές (διαβάσεις, πεζοδρόμια, φωτισμός), καθώς και η παροχή ορισμένων δωρεάν διαδρομών στον αστικό ιστό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το Ρεθύμνο, με το πρώτο ηλεκτρικό, πλήρως προσβάσιμο, λεωφορείο και την παροχή δωρεάν διαδρομών για όλους, ως πιλοτική εφαρμογή της προώθησης της δημόσιας συγκοινωνίας στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Προγράμματος «CIVITAS DESTINATIONS». Επίσης, μέτρα ενίσχυσης του αισθήματος ασφάλειας σε ευάλωτες ομάδες όπως οι γυναίκες [μετακινήσεις τη νύχτα, με ΜΜΜ ή μέσω υπηρεσιών οχημάτων κοινής χρήσης (car-sharing/pooling)] και τα παιδιά/μαθητές (ανεξαρτητοποίηση από το γονεϊκό αυτοκίνητο), καθώς και σε κοινωνικά πληττόμενες ομάδες όπως οι μετανάστες, οι πρόσφυγες, οι άνεργοι/ες ή χαμηλού εισοδήματος πολίτες (παροχή δωρεάν μεταφορών με ΜΜΜ ή ενοικίασης κοινόχρηστων ποδηλάτων/οχημάτων μικροκινητικότητας) εξετάστηκαν ως πιλοτικές εφαρμογές στο Λουξεμβούργο, στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού προγράμματος «HiReach».

Σε δεύτερο επίπεδο, ο σχεδιασμός των πόλεων και των μετακινήσεων μέσα σε αυτές, θα πρέπει να έχει ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα και να θέτει, ως βάσεις του, την ανθρώπινη υγεία, την ευημερία και την κάλυψη αναγκών, καθώς και την προστασία του περιβάλλοντος, την εξοικονόμηση ενέργειας, τη μείωση εκπομπών και την ποιότητα αέρα. Σε χώρες όπως η Ελλάδα, ο βελτιωμένος σχεδιασμός υποδομών σταθερής τροχιάς στην ηπειρωτική χώρα (τρένα, μετρό, ηλεκτρικός, τραμ, σύγχρονοι αυτοκινητόδρομοι, γέφυρες κ.λπ.), είναι ίδιας σημαντικότητας με τη νησιωτική διασύνδεση (λιμάνια, ποιότητα/ ταχύτητα/χωρητικότητα/συχνότητα πλοίων και δρομολογίων, κόστος κ.λπ.).

Το μέτρο του Μεταφορικού Ισοδύναμου αποτελεί εργαλείο για την καταπολέμηση της μεταφορικής φτώχειας των κατοίκων των νησιών σε σχέση με τους ηπειρωτικούς συμπολίτες τους. Με το μέτρο αυτό, επιδιώκεται να εξισωθεί το κόστος μεταφοράς από κάποιο νησί προς την ηπειρωτική Ελλάδα ή άλλο νησί με το κόστος εντός της ηπειρωτικής Ελλάδας για την ίδια απόσταση.

Το Αντιστάθμισμα Νησιωτικού Κόστους (ΑΝΗΚΟ) καταβάλλεται ως χρηματική ενίσχυση σε φυσικά και νομικά πρόσωπα (Ν. 4714/2020, Ν. 4551/2018). Οι δικαιούχοι μόνιμοι κάτοικοι χρησιμοποιούν τον Μοναδικό Αριθμό Νησιώτη (ΜΑΝ) και χρηματοδοτούνται με τη διαφορά του κόστους μεταφοράς. Παράλληλα, οι δικαιούχες επιχειρήσεις με έδρα τα νησιά χρηματοδοτούνται και αυτές για τη μεταφορά των εμπορευμάτων τους από και προς τα νησιά.

Στην πιλοτική εφαρμογή του μέτρου στη χώρα μας έχουν ενταχθεί κάποια μικρά ελληνικά νησιά με επιλέξιμα υγρά καύσιμα την αμόλυβδη βενζίνη, το ντίζελ κίνησης και θέρμανσης, καθώς και το υγραέριο κίνησης (autogas).

*Η Μαρία Αρυμπλιά και o Θεοχάρης Τσούτσος είναι από το Εργαστήριο Ανανεώσιμων και Βιώσιμων Ενεργειακών Συστημάτων (Renewable and Sustainable Energy Systems Laboratory (ReSEL), της Σχολής Χημικών Μηχανικών και Μηχανικών Περιβάλλοντος του Πολυτεχνείου Κρήτης

**Από την έκδοση του Ιδρύματος Χάινριχ Μπελ “Ο Άτλας της Ευρωπαϊκής Κινητικότητας”