Ο “χειμώνας” του βιβλίου

της Χρύσας Νάνου Εικόνες: Ελένη Βράκα

Στην ελληνική αγορά  βιβλίου ο «χειμώνας» συνεχίζεται και μάλιστα βαρύς: κάθετη πτώση των πωλήσεων, κλείσιμο ιστορικών επιχειρήσεων και απειλή με λουκέτο άλλων, μείωση του αριθμού νέων τίτλων ανά έτος, «παζάρια» με βιβλία stock σε τιμές όσο- όσο, είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά του  σκηνικού, πίσω από το οποίο κρύβεται μία  πορεία δραματικής επιδείνωσης, η οποία αγγίζει τα πέντε χρόνια.

Η συνεχιζόμενη οικονομική κρίση επηρέασε απ΄την αρχή της τον χώρο του βιβλίου. Πέντε χρόνια είναι πολύς καιρός για να τον αντέξουν οι  επαγγελματίες του χώρου, εκδότες και βιβλιοπώλες, χωρίς να νιώθουν απαισιόδοξοι. 

«Το 2013 τα πράγματα όσον αφορά τις πωλήσεις βιβλίων πήγαν άσχημα και οι πρώτοι μήνες του 2014 ήταν ακόμη χειρότεροι. Πίστεψα ότι δεν μπορεί να πάει παρακάτω, αλλά δυστυχώς η πτώση συνεχίζεται», λέει ο Γιώργος Μπαρμπουνάκης από το «Κατώι του βιβλίου».   

Τίποτα ιδιαίτερο βέβαια σε καιρούς κρίσης, όταν η αγορά στο σύνολό της υφίσταται τους κραδασμούς μιας οικονομίας σε κατάρρευση. «Το βιβλίο δεν είναι είδος πρώτης ανάγκης και φυσικά οι πωλήσεις μειώθηκαν», παρατηρεί ο Νώντας Παπαγεωργίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο. «Προσωπικά αυτό δεν με τρομάζει. Εμάς ο πήχης μας ήταν ήδη ανεβασμένος και προ κρίσης με σωστές και σοβαρές επιλογές. Πολλοί εκδοτικοί οίκοι μείωσαν την παραγωγή τους, εμείς κρατήσαμε μια σταθερότητα στον αριθμό των τίτλων που εκδίδουμε ετησίως. Κάποιες επιχειρήσεις –μικρά βιβλιοπωλεία ή μικροί εκδοτικοί οίκοι– έκλεισαν. Κάποια καινούργια όμως άνοιξαν. Άλλα δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις οικονομικές υποχρεώσεις τους. Εμείς προσπαθούμε να κάνουμε τη δουλειά μας όσο γίνεται καλύτερα».

Τα Bazaar ή παζάρια βιβλίου με τίτλους stock, που όταν εμφανίστηκαν στην ελληνική αγορά μας ξάφνιασαν, φαίνεται πως ήρθαν για να μείνουν. Στο κέντρο της Θεσσαλονίκης λειτουργούν σε σταθερή βάση τρία παζάρια, ενώ υπάρχουν και αρκετά εποχιακά. Στα παζάρια οι τιμές των βιβλίων κυμαίνονται μεταξύ δύο και πέντε ευρώ (μέχρι και 70% κάτω της αρχικής τιμής μιας έκδοσης). «Η κρίση χτυπάει πλέον και τα παζάρια. Στην αρχή πετύχαιναν πωλήσεις, τώρα όμως περιορίζονται», λέει ο Γιώργος Μπαρμπουνάκης.

«Οι εκδότες δεν μπορούν να βασίζονται μόνο στα παζάρια για πουλήσουν τα βιβλία τους. Το σπίτι του βιβλίου είναι το βιβλιοπωλείο και αυτό πρέπει να το συνειδητοποιήσει και το εν δυνάμει αναγνωστικό κοινό», σημειώνει ο Νώντας Παπαγεωργίου.

Τα μπεστ σέλερ

Ακόμη και τις καλές εποχές, οι Έλληνες δεν διεκδικούσαμε «δάφνες» διεθνώς  ως φιλαναγνώστες. Είμαστε από τις ευρωπαϊκές χώρες με τα χαμηλότερα ποσοστά ανάγνωσης, σύμφωνα με τις επίσημες έρευνες αναγνωστικής συμπεριφοράς, που τελευταίως υπολογίζουν τους αναγνώστες που διαβάζουν πάνω από τρία βιβλία τον χρόνο σε 3.000-5.000, ενώ ένας στους τρεις δεν διαβάζει κανένα βιβλίο.  

Δεδομένων των αριθμητικών μεγεθών, η ελληνική αγορά βιβλίου δεν επιφυλάσσει εκπλήξεις όσον αφορά τις πωλήσεις. Ένα βιβλίο λογοτεχνίας που πουλάει πάνω από 10.000 αντίτυπα θεωρείται σήμερα εξαιρετικά επιτυχημένο. Από την άποψη αυτή, η «Μικρά Αγγλία» της Ιωάννας Καρυστιάνη (Καστανιώτης), που ξεπέρασε τα 150.000 αντίτυπα στην επανέκδοσή της, με αφορμή την ομότιτλη ταινία του Παντελή Βούλγαρη, ήταν η θεαματική εξαίρεση.   

Άλλα βιβλία που πήγαν καλά το 2013 στα ελληνικά βιβλιοπωλεία ήταν τα: «Με μολύβι φάμπερ νούμερο 2» της Άλκης Ζέη (Μεταίχμιο), «Ό,τι αγαπώ είναι δικό σου» του Γιάννη Καλπούζου (Ψυχογιός), «Η αναχώρηση» του Νίκου Θέμελη (Μεταίχμιο) «Το βιβλίο της Κατερίνας» του Αύγουστου Κορτώ  (Πατάκη), «Η νυχτερίδα» του Τζο  Νέσμπο (Μεταίχμιο), «Ο λύκος της Wall Street» του  Τζόρνταν Μπέλφορτ (Πατάκη). 

Η ενιαία τιμή βιβλίου

Το νεότερο χτύπημα στον εκδοτικό χώρο ήρθε με την πρόσφατη κατάργηση της ενιαίας τιμής βιβλίου. Για το ζήτημα ακούστηκαν πολλά, κάποιες φορές ακραία.

Η ενιαία τιμή για το βιβλίο είναι ένα σύστημα τιμολόγησης σύμφωνα με το οποίο  κάθε εκδότης υποχρεωτικά καθορίζει τη λιανική τιμή των βιβλίων που εκδίδει. Ο βιβλιοπώλης μπορεί να πουλήσει τα βιβλία   με έκπτωση έως 10%. Αυτός ο περιορισμός αφορά τα βιβλία από τη στιγμή της κυκλοφορίας τους μέχρι 2 έτη μετά την τελευταία εκτύπωση. Προβλέπονται εξαιρέσεις για δημόσιους φορείς, κοινωφελείς και επιστημονικούς οργανισμούς που δεν ασκούν εμπορική εκμετάλλευση των βιβλίων.

Στο νέο μέτρο της κατάργησης  αντέδρασε σχεδόν σύσσωμος ο εκδοτικός κόσμος (εκδότες, βιβλιοπώλες, συγγραφείς) υποστηρίζοντας ότι ο νόμος περί ενιαίας τιμής υπήρξε μία ρυθμιστική παράμετρος που επέτρεψε τη λειτουργία του υγιούς ανταγωνισμού στην ελληνική αγορά  βιβλίου. Οι άνθρωποι του βιβλίου εκτιμούν ότι το νέο μέτρο του υπουργείου Ανάπτυξης θα οδηγήσει σε σαρωτικές αλλαγές: θα επικρατήσουν οι αλυσίδες βιβλιοπωλείων, θα εισβάλουν τα ξένα δικτυακά μονοπώλια, θα κλείσουν τα μικρά βιβλιοπωλεία, τα μπεστ σέλερ θα εκδίδονται εις βάρος των ποιοτικών βιβλίων. 

Για το ζήτημα αυτό, ο Νώντας Παπαγεωργίου λέει: «Ο νόμος ισχύει και ήδη κάποια βιβλιοπωλεία τον εφαρμόζουν. Η κατάργηση της ενιαίας τιμής στο βιβλίο θα ζημιώσει τους αναγνώστες και το ίδιο το βιβλίο. Το βιβλίο δεν είναι οποιοδήποτε προϊόν και δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται με απλοϊκές προσεγγίσεις. Είναι προϊόν πολιτισμού και η κατάργηση της ενιαίας τιμής δεν ωφελεί κανέναν και σε τίποτα. Αντίθετα, θα εξαφανίσει από τον εκδοτικό χάρτη τα μικρά βιβλιοπωλεία και τους εκδοτικούς οίκους με μικρή παραγωγή. Και το κυριότερο: τα ποιοτικά βιβλία δεν θα βρίσκουν χώρο στις προθήκες και στους πάγκους των βιβλιοπωλείων».

Ακόμη κι αυτοί που υιοθετούν μία πιο μετριοπαθή άποψη, θεωρώντας πως η κατάργηση της ενιαίας τιμής δεν θα καταστρέψει το βιβλίο, εκτιμούν ότι σε κάθε περίπτωση θα κάνει πιο δύσκολα τα πράγματα σε μια εποχή έτσι κι αλλιώς βαριά για την ελληνική εκδοτική αγορά.

Ο χάρτης των βιβλιοπωλείων

Στο κέντρο της Θεσσαλονίκης το 2013 έκλεισαν δύο μεγάλα βιβλιοπωλεία, ο «Παπασωτηρίου» στη Γρ.  Παλαμά και ο «Ελευθερουδάκης» στη Λεωφ. Νίκης . Στην Αθήνα το κλείσιμο του ιστορικού Βιβλιοπωλείου της Εστίας τον Μάρτιο 2013, μετά από 128 χρόνια λειτουργίας, θεωρήθηκε πλήγμα όχι μόνο στον εκδοτικό χώρο αλλά γενικότερα στον πολιτισμό.

Έρχεται λοιπόν σταδιακά το τέλος για τα βιβλιοπωλεία; Αυτό δεν μπορεί να το πει κανείς, τη στιγμή μάλιστα που στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ ανοίγουν μικρά ανεξάρτητα βιβλιοπωλεία, τα οποία φαίνεται να κερδίζουν τη μάχη απέναντι στις παλιές αλυσίδες. Το 2013 και στις αρχές του 2014 αρκετά τέτοια νέα μικρά βιβλιοπωλεία έκαναν την εμφάνισή τους στην Αθήνα. Τα άνοιξαν πρώην εργαζόμενοι στον χώρο του βιβλίου, που αποφάσισαν ότι ήρθε η ώρα να αποκτήσουν τη δική τους επιχείρηση, αλλά και νεαροί που σε περιβάλλον κρίσης θεώρησαν πιο ελκυστική την ιδέα ενός βιβλιοπωλείου παρά ενός ακόμη καφέ.

Στη Θεσσαλονίκη δεν υπάρχουν μέχρι στιγμής τέτοιες τάσεις, με εξαίρεση ένα νέο συνεργατικό βιβλιοπωλείο – καφέ, τις «Ακυβέρνητες Πολιτείες», που  άνοιξε πριν από μερικούς μήνες στην οδό Αλ. Σβώλου.

Σε όλη την Ελλάδα λειτουργούν περί τα 1.500 βιβλιοπωλεία, ενώ υπολογίζοντας από τα πρακτορεία τύπου μέχρι και τα σουπερμάρκετ, τα σημεία πώλησης βιβλίων στη χώρα ξεπερνούν τα 3.500.  Στη Θεσσαλονίκη καταγράφονται πάνω από 200 βιβλιοπωλεία.

Ακόμη κι αν οι τιμές μένουν σχεδόν καθηλωμένες από το 2008, το βιβλίο στην Ελλάδα θεωρείται ακόμη σχετικά ακριβό.  Το υψηλό κόστος συνδέεται κυρίως με την τιμή του χαρτιού, τη φορολογική επιβάρυνση, το ποσοστό του βιβλιοπώλη και το μικρό μέγεθος της ελληνόφωνης αγοράς.

Για το λόγο αυτό και σε περιβάλλον κρίσης, δεν θεωρείται αδικαιολόγητη η στροφή προς το φτηνό, είτε στα παζάρια βιβλίου είτε και στα ίδια τα βιβλιοπωλεία, στα οποία σταδιακά πληθαίνουν οι πάγκοι με τις προσφορές. 

Το μέλλον

Οι προσφορές πάντως δεν είναι αυτές που θα φέρουν την άνοιξη στο ελληνικό βιβλίο. Οι άνθρωποι του χώρου συμφωνούν ότι αυτό που απουσιάζει είναι μία γενικότερη πολιτική για την καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας. Στο ζήτημα αυτό είναι σημαντικός ο ρόλος της σχολικής βιβλιοθήκης για την καλλιέργεια μίας νέας γενιάς βιβλιόφιλων, ενώ σοβαρό αγκάθι παραμένει η αδυναμία συνεννόησης ενός πολυδιασπασμένου κλάδου, εκδοτών, βιβλιοπωλών, συγγραφέων ώστε να συνεννοηθούν αρχικά μεταξύ τους και στη συνέχεια, με την υποστήριξη της Πολιτείας, να αναλάβουν δράση για την προσέλκυση  νέων αναγνωστών.

Για το θέμα αυτό, ο Νώντας Παπαγεωργίου λέει: «Προσπαθούμε να αφουγκραζόμαστε τις αναγνωστικές ανάγκες του κοινού και είμαστε προσεκτικοί στις επιλογές μας. Παράλληλα, πραγματοποιούμε πολλές δράσεις φιλαναγνωσίας που απευθύνονται τόσο στους μικρούς αναγνώστες (καθώς αυτοί είναι το μέλλον του βιβλίου) όσο και στους ενηλίκους. Μερικές από τις πρωτοβουλίες μας που προωθούν και ενθαρρύνουν τη φιλαναγνωσία είναι οι πολύ πετυχημένοι Μαραθώνιοι Ανάγνωσης που διοργανώνουμε εδώ και τρία χρόνια για τους μαθητές και τις μαθήτριες του Δημοτικού –στους οποίους συμμετέχουν πάνω από 20.000 παιδιά κάθε χρόνο από όλα τα σχολεία της Ελλάδας–, όπως και η νεοσύστατη Λέσχη Ανάγνωσης «Με ανοιχτά βιβλία» μια Λέσχη ανοιχτή σε όλους που λειτουργεί στο facebook και αριθμεί πάνω από 5.000 μέλη υπό τον συντονισμό του συγγραφέα Κώστα Ακρίβου».