Ο πολιτισμός και οι νόμοι της αγοράς

Μερικές σκέψεις για το βιβλίο του Αντρέ Σιφρίν «Οι λέξεις και το χρήμα»

Τη μέρα που γράφω αυτές τις γραμμές, οι λέξεις μου προκαλούν αμηχανία. Σ’ αυτήν τη χώρα όπου οι εξελίξεις τρέχουν πιο γρήγορα από τα σενάρια επιστημονικής φαντασίας, οι λέξεις, αυτό το πανίσχυρο (ίσως το μόνο) όπλο του πολιτισμού, γράφονται τη μια μέρα και την επομένη φαντάζουν ήδη παλιές. Η πραγματικότητα τις καταπίνει. Τις κάνει να φαίνονται λίγες κι ανίσχυρες. Να μην μπορούν να επιτελέσουν το έργο τους, που είναι η περιγραφή, η διαχείριση και η ερμηνεία της πραγματικότητας.

Διαβάζοντας το βιβλίο του Αντρέ Σιφρίν Οι λέξεις και το χρήμα από τις εκδόσεις Αιώρα, σκέφτηκα όχι μόνο πόσο ωφέλιμο αλλά και πόσο απαραίτητο είναι να έχουμε επίγνωση του τι συμβαίνει σήμερα σε σχέση με τις λέξεις και το χρήμα στον κόσμο που μας περιβάλλει. Γιατί αυτά που ίσως ακούγονται μακρινά σήμερα θα είναι η μπετοναρισμένη –και συνεπώς άθραυστη- πραγματικότητα αύριο.

Δεν υπάρχει πιο αρμόδιος άνθρωπος από τον Αντρέ Σιφρίν, για να παρουσιάσει το θέμα. Εμβληματική προσωπικότητα του εκδοτικού χώρου, με πατέρα του τον Ζακ Σιφρίν, ιδρυτή του εκδοτικού οίκου Pleiade και εν συνεχεία του Pantheon Books στη Νέα Υόρκη, όπου αναγκάστηκε να μεταναστεύσει η οικογένειά του κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, λόγω της ρωσοεβραϊκής τους καταγωγής. Ο Σιφρίν διηύθυνε για 28 συναπτά έτη (από το 1962-1990) τον έγκυρο οίκο Pantheon Books. Εξέδωσε συγγραφείς που άλλαξαν την όραση του κόσμου (Σαρτρ, Φουκό, Πάστερνακ). Το 1990 ήρθε σε ρήξη με τους ιδιοκτήτες του ομίλου Random House, οι οποίοι είχαν στο μεταξύ εξαγοράσει τον Pantheon Books, γιατί ζητούσαν τη μεγιστοποίηση του κέρδους σε βάρος της ποιότητας των εκδόσεων. Έτσι λοιπόν προχώρησε στην ίδρυση του New Press, ενός ανεξάρτητου μη κερδοσκοπικού οίκου, ο οποίος εκδίδει συγγραφείς όπως ο Νόαμ Τσόμσκι και ο Έρικ Χομπσμπάουμ. Ο Σιφρίν ζει μεταξύ Παρισιού και Νέας Υόρκης, πράγμα που σημαίνει ότι παρακολουθεί εκ του σύνεγγυς τα τεκταινόμενα σε Ευρώπη και Αμερική.

Η έγνοια για τις εκδόσεις και τον πολιτισμό, ίσως φαντάζουν πολυτελή σε μια χώρα που καίγεται. Σε μια χώρα που μετρά 1.200 ανέργους τη μέρα και αναζητεί τρόπο για να επιβιώσει. Δεν είναι. Δεν ισχυρίζομαι πως η μέριμνα για τον πολιτισμό είναι εξίσου σημαντική όσο η μέριμνα για τα νοσοκομεία και τα σχολεία. Όμως ο πολιτισμός, ο πολιτισμός που παράγει σκέψη, ο πολιτισμός που τοποθετείται απέναντι στα πράγματα με λέξεις, ο πολιτισμός που δεν ακκίζεται αλλά παρεμβαίνει, είναι ένας πολιτισμός που μας χρειάζεται. Όπως σημειώνει ο ίδιος ο Σιφρίν στον πρόλογο της νέας έκδοσης του βιβλίου του Εκδόσεις χωρίς εκδότες: «Σ’ αυτή τη δύσκολη οικονομική συγκυρία που αντιμετωπίζει η Ελλάδα σήμερα, η ανεξαρτησία του Τύπου και η πολυφωνία στον εκδοτικό χώρο είναι σημαντικά για να διατηρηθεί ο δημόσιος διάλογος, που είναι ζωτικής σημασίας για κάθε χώρα σε καιρό κρίσης».

Ο Σιφρίν περιγράφει τη νόσο του δυτικού πολιτισμού σήμερα και εντοπίζει την παθογένεια στη σχέση του με το χρήμα.

1. Οι άνθρωποι που βγάζουνε λεφτά από τις εκδόσεις στους μεγάλους ομίλους του εξωτερικού (προσέξτε τη διαφορά: μιλούμε για ομίλους και όχι για εκδοτικούς οίκους) δεν κερδίζουν το παντεσπάνι τους από την πώληση αξιόλογων –ή έστω κερδοφόρων- βιβλίων, αλλά από την πώληση και τη μεταπώληση εκδοτικών επιχειρήσεων. Έτσι λειτουργεί ο καπιταλισμός. «Η σημερινή οικονομική κρίση», σχολιάζει ο Σιφρίν, «απέδειξε ότι τα πραγματικά μεγάλα κέρδη δεν προέρχονταν από την άχαρη ενασχόληση με την παραγωγή και στη συνέχεια την πώληση πραγματικών αγαθών. Οι τράπεζες μεταξύ άλλων είχαν ρισκάρει τα χρήματα των επενδυτών, δημιουργώντας πολύτιμα χρηματοπιστωτικά προϊόντα που θα μπορούσαν στη συνέχεια να πουλήσουν σε ανυποψίαστους αγοραστές».

2. Με τον ίδιο τρόπο που οι εκδόσεις πέρασαν στα χέρια μεγάλων ομίλων, έτσι και τα βιβλιοπωλεία πέρασαν στη διαχείριση αλυσίδων. Το αποτέλεσμα είναι σχεδόν αυτονόητο και σίγουρα ορατό. Τα βιβλιοπωλεία δε στοκάρουν πια, παραγγέλνουν σχεδόν αποκλειστικά βιβλία με εξασφαλισμένες πωλήσεις. Τα ανεξάρτητα βιβλιοπωλεία, τα βιβλιοπωλεία στα οποία μπορούν να βασιστούν οι εκδότες για τη διάθεση λιγότερο ευπώλητων τίτλων, εξαφανίζονται σιγά σιγά.

3. Το ερώτημα που τίθεται λοιπόν είναι το εξής: ο κανιβαλικός τρόπος με τον οποίο λειτουργεί η αγορά μπορεί να μας έχει διδάξει πολλά, σίγουρα όμως όχι το πώς να συντηρήσουμε την ποικιλομορφία και την ανεξαρτησία που κρίνονται απαραίτητες για την παραγωγή πολιτισμού. Κι αυτό αποτελεί μέγα ζήτημα όχι απλώς για τον πολιτισμό, αλλά και για τη λειτουργία της δημοκρατίας.

4. Μέχρι πριν από λίγα χρόνια, λέει ο Σιφρίν, οι εκδόσεις θεωρούνταν λειτούργημα. Όσοι ασχολούνταν με τον κύκλο παραγωγής του βιβλίου δεν ονειρεύονταν να γίνουν πλούσιοι. Αν ήθελαν να βγάλουν λεφτά, διάλεγαν άλλη δουλειά. Το ποσοστό του κέρδους τους κυμαινόταν από 3-4%, όσο περίπου και το επιτόκιο του ταμιευτηρίου. Τα πράγματα πλέον άλλαξαν: οι εκδότες μετατράπηκαν σε επενδυτές.

5. Ο Σιφρίν αναφέρει ότι στη Γαλλία μόλις 900 συγγραφείς αποκομίζουν έσοδα μεγαλύτερα από 16.500 ευρώ το χρόνο από όλα τα βιβλία τους. Στην Ελλάδα δε νομίζω να φτάνουν τα δάχτυλα του ενός χεριού. Κι αν προσθέσουμε το θέμα της ασφάλισης, θα καταλήξουμε ότι το επάγγελμα συγγραφέας δε θεωρείται στη χώρα μας δουλειά αλλά ευγενές χόμπι, που κάνουν άνθρωποι οι οποίοι βιοπορίζονται από κάποια άλλη, «κανονική» εργασία.

Θα κλείσω με τους λόγους για τους οποίους θεωρώ ότι κάποιος πρέπει να διαβάσει το βιβλίο του Σιφρίν.

Λόγος 1ος: Αν είσαι συστηματικός αναγνώστης, συνεπώς άνθρωπος που μεγάλωσε με το έντυπο και ξέρει πώς μυρίζει το χαρτί στο φρεσκοτυπωμένο βιβλίο (ας με συγχωρήσουν οι νεότεροι γκατζετάκηδες), θα ενημερωθείς γι’ αυτά που ψυχανεμίζεσαι ή βλέπεις πλέον συστηματικά. Θα συνειδητοποιήσεις τα αίτια της παθογένειας. Ο Σιφρίν δε θεωρητικολογεί, μιλά με παραδείγματα και αντιδρά με πράξη. Καταγράφει, κρίνει, προτείνει.

Λόγος 2ος: Αν είσαι ο πιτσιρικάς που λέγαμε, αν μεγάλωσες με τα χέρια στο πληκτρολόγιο και τις applications στο κινητό, θα αντιληφθείς ότι το μονοπώλιο του διαδικτύου δεν είναι αγγελικά πλασμένο. Η Google και η Amazon έχουν εξασφαλίσει τα νώτα τους και δεν πληρώνουν φόρους, όπως αποκαλύπτει ο Σιφρίν (πράγμα που κάνουν και πολλοί Έλληνες). Ναι, το διαδίκτυο είναι μια μεγάλη επανάσταση, αλλά την ίδια στιγμή είναι και μια μεγάλη μπίζνα. Κάποιοι κερδίζουν απ’ αυτό κι αυτοί οι κάποιοι είναι, ίσως, οι νέοι μεσάζοντες του πολιτισμού.

Λόγος 3ος: Αν είσαι άνθρωπος που δεν ενδιαφέρεται για τον πολιτισμό, αλλά καίγεται για την οικονομία και την πολιτική, θα καταλάβεις γρήγορα πως ο πολιτισμός και η ενημέρωση (εφημερίδες, ραδιόφωνο, κινηματογράφος, εκδόσεις) δεν αναπτύσσονται στο γυάλινο κώδωνα, μακριά από τον αχό του κόσμου τούτου. Το αντίθετο. Η διακίνηση και η διάδοση του πολιτισμού είναι πολιτική πράξη και συνδέεται άμεσα με τη διαχείριση της οικονομίας και τις περί κέρδους αντιλήψεις.

Ο Σιφρίν είναι ένας εκδότης που αγάπησε τις λέξεις, ξέρει να τις καρφώνει στη θέση τους και γνωρίζει πολύ καλά τη σχέση τους με το χρήμα.