Οι ”γκρίζες ζώνες”, τα ”οικόπεδα” και τα ψάρια του Αιγαίου

Το 1976, όταν η ένταση στις ελληνο-τουρκικές σχέσεις είχε «χτυπήσει κόκκινο», ο Ανδρέας Παπανδρέου, σε συνεννόηση, λένε οι πληροφορίες, με τον Κωνσταντίνο Καραμανλή είχε πει την ιστορική φράση «Βυθίσατε το Χόρα» για να ξεκαθαρίσει μέχρι πού μπορεί να φτάσει η Ελλάδα εάν απειληθεί από τους γείτονες. Την ίδια περίοδο κάποιοι νέοι έλεγαν ότι «το Αιγαίο ανήκει στα ψάριά του».

Έκτοτε κύλησε πολύ νερό στο αυλάκι των ελληνο-τουρκικών σχέσεων με αποβάσεις Ράμπο στα Ίμια και ζεϊμπέκικα υπουργών, με οδικούς χάρτες και κόκκινα τηλέφωνα, με τα ψάρια στο Αιγαίο να λιγοστεύουν, αλλά το ερώτημα αναδεικνύεται σα «μαύρη κατάρα», κληρονομιά του οθωμανικού παρελθόντος, κάθε φορά που το θερμόμετρο «χτυπά κόκκινο»: γιατί η τουρκική πολιτική ηγεσία κάνει λόγο για «γκρίζες ζώνες» στο Αιγαίο;

Γιατί η ελληνική πλευρά εμφανίζεται -χωρίς, όμως, και να είναι- υποχωρητική στη θαλάσσια περιοχή των Ιμίων; Γιατί συμβαίνουν όλα αυτά με δηλώσεις ένθεν κακείθεν που πυροδοτούν ένταση και ανησυχία τη στιγμή που, όπως έχει αποδειχθεί στην καθημερινότητα, οι λαοί των δύο χωρών όχι μόνο δεν έχουν τίποτε να χωρίσουν, αλλά έμπρακτα έχουν δείξει την αλληλεγγύη τους σε πολλές δύσκολε στιγμές; Είναι μόνον η επεκτατική πολιτική του Ερντογάν, που απειλεί με «οθωμανικά χαστούκια» όποιον θεωρεί αντίπαλό του; Ή στηρίζεται και σε νομικά ή άλλα επιχειρήματα ώστε να διεκδικεί μέρος του Αιγαίου με βραχονησίδες και την εκμετάλλευση του θαλάσσιου πλούτου (αλιεία και προπαντός πετρελαϊκά αποθέματα); Πέντε διεθνείς συνθήκες ανατρέπουν την όποια επιχειρηματολογία της Άγκυρας, ενώ μια «συμφωνία κυρίων» με την Αθήνα, της δίνει το «δικαίωμα» να προκαλεί.

Σύμφωνα με τις συνθήκες του Λονδίνου (άρθρο 5, 1913) και Αθηνών (άρθρο 15, 1913), που υπέγραψαν μεταξύ άλλων Ελλάδα και Τουρκία, οι Μεγάλες Δυνάμεις θα αποφάσιζαν για την τύχη των νησιών του Αιγαίου και οι εμπλεκόμενες χώρες δεσμεύονταν ότι θα αποδεχθούν την όποια απόφασή τους. Ένα χρόνο αργότερα όλα τα νησιά του Αιγαίου, με εξαίρεση την Ίμβρο, την Τένεδο και το Καστελόριζο, περιήλθαν στην κυριαρχία της Ελλάδας. Η απόφαση των Μεγάλων Δυνάμεων επικυρώθηκε με τη Συνθήκη της Λωζάνης (άρθρο 12, 1923), στην οποία αναφέρεται ότι μόνον εκείνα τα νησιά, που βρίσκονται σε απόσταση μικρότερη των τριών ναυτικών μιλίων από την ασιατική ακτή παραμένουν στην Τουρκία. Με την ίδια συνθήκη (άρθρο 15) το Καστελόριζο, όπως και τα Δωδεκάνησα, περιήλθαν στην κυριαρχία της Ιταλίας. Επίσης η Τουρκία (άρθρο 16) παραιτήθηκε από οποιοδήποτε δικαίωμα σε όλα τα νησιά του Αιγαίου με εξαίρεση σε εκείνα που είχε αναγνωριστεί η κυριαρχία της (Ίμβρος, Τένεδος, Μαυριές και νησίδες σε απόσταση μικρότερη των 3 ν.μ. από την ασιατική ακτή).

Στη συμφωνία μεταξύ Ιταλίας και Τουρκίας (1932), που όριζε τα θαλάσσια σύνορα μεταξύ Δωδεκανήσου και ασιατικής ακτής, αναφερόταν ρητά ότι τα Ίμια ανήκαν στην Ιταλία. Σύμφωνα με τη Συνθήκη των Παρισίων (άρθρο 14, 1947), που υπέγραψαν Αθήνα και Ρώμη, η Δωδεκάνησος -συνεπώς και τα Ίμια- παραχωρήθηκαν στην Ελλάδα. Η κυριαρχία της Ελλάδας επί των Ιμίων επικυρώθηκε από το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας (υπογράφηκε το 1982, τέθηκε σε ισχύ το 1994) και δεν αμφισβητούνταν μέχρι τότε ούτε από την Άγκυρα, η οποία, ωστόσο, άρχιζε να θέτει ένα ζήτημα.

Για τα νησιά του Αιγαίου, νησίδες και βραχονησίδες, ισχυρίζεται η τουρκική πλευρά, που δεν αναφέρονται ρητά στη Συνθήκη της Λωζάνης, υπάρχει νομικό κενό. Είναι συνεπώς «γκρίζες ζώνες». Μέχρι το 1996 η Τουρκία εξέφραζε τις αντιρρήσεις της μόνο δια της διπλωματικής οδού στους κόλπους της Ατλαντικής Συμμαχίας. Η αποβίβαση Τούρκων κομάντος στα Ίμια, που έφερε τις δύο χώρες στα πρόθυρα πολέμου, ήταν η πρώτη έμπρακτη αμφισβήτηση της ελληνικής κυριαρχίας σε νησί (βραχονησίδα) του Αιγαίου. Η παρέμβαση των Αμερικανών με το «no ships, no troops, no flags» στα Ίμια λειτούργησε τότε κατευναστικά ώστε να αποφευχθούν τα χειρότερα, ο Κώστας Σημίτης ευχαρίστησε τους Αμερικανούς, χωρίς ουδέποτε η ελληνική κοινή γνώμη να μάθει το λόγο, αλλά η πολιτική «συμφωνία κυρίων» μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας αποδείχθηκε δυσμενής για την ελληνική πλευρά.

Διότι η Ελλάδα δεν μπορεί πλέον να ασκήσει τα κυριαρχικά της δικαιώματα στα Ίμια και ενδεχομένως σε όποια βραχονησίδα θεωρεί η Τουρκία ότι είναι «γκρίζα ζώνη». Κοντολογίς, τα Ίμια με βάση τις διεθνείς συμφωνίες και το Διεθνές Δίκαιο παραμένουν υπό την ελληνική κυριαρχία, αλλά de facto θεωρείται πλέον ανομολόγητα «γκρίζα ζώνη». Θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά; Δύσκολη η απάντηση, αν και χιλιάδες στον τόπο μας θα σπεύσουν να απαντήσουν θετικά. Και εδώ ξεκινά η συζήτηση, αρκεί να μη γίνει αφορμή για …νέα συλλαλητήρια.

Στο παρελθόν, όταν υπουργός Εξωτερικών ήταν ο Γ. Παπανδρέου στο παρασκήνιο είχαν ξεκινήσει διμερείς επαφές εμπειρογνωμόνων για παραπομπή των ελληνο-τουρκικών διαφορών σε διεθνές δικαστήριο. Η όλη διαδικασία, όμως, είχε παγώσει. Μήπως τώρα πρέπει να επανεξεταστεί το θέμα από την ηγεσία του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών; Διότι πέρα από την αποφασιστικότητα που επιδεικνύει ο Νίκος Κοτζιάς στις δηλώσεις του, εάν πράγματι η ενεργειακή ατζέντα στην ευρύτερη περιοχή (κοιτάσματα φυσικού αερίου στην Κύπρο) και όχι μόνο στο Αιγαίο κρύβεται πίσω από την κλιμάκωση της τουρκικής επιθετικότητας, η Αθήνα πρέπει άμεσα να κινηθεί προς κάθε κατεύθυνση στο πεδίο της διπλωματίας. Και το πρόβλημα δεν είναι τόσο αν μπορεί ο εκάστοτε υπουργός Άμυνας να ρίχνει ένα στεφάνι στη μνήμη των πεσόντων ή αν μπορεί να αποβιβαστεί έλληνας στρατιώτης σ΄ ένα βράχο που «χτυπιέται» από τα μανιασμένα κύματα του Αιγαίου.

Το ουσιαστικό είναι τα κοιτάσματα που εποφθαλμιά ο Ερντογάν, καθότι η Τουρκία κινδυνεύει να μείνει εκτός «οικοπέδων». Το ουσιαστικό είναι ότι οι Έλληνες ψαράδες δεν μπορούν να πλησιάσουν την περιοχή και οι λιγοστοί βοσκοί να στείλουν τα κοπάδιά τους. Τα ψάρια στο Αιγαίο λιγόστεψαν και οι μεροκαματιάρηδες κινδυνεύουν να πεινάσουν.