Οι παροιμίες και τα γνωμικά ως φορέας στερεοτύπων

Οι παροιμίες και τα γνωμικά είναι αποφθέγματα ευρέως διαδεδομένα που χρησιμοποιούμε πολύ συχνά στην καθημερινότητα μας διότι έχουμε συνηθίσει να τις ακούμε από πολύ μικρή ηλικία χτίζοντας μέσα μας την πεποίθηση πως προέρχονται από γεγονότα βγαλμένα από την ζωή και από το απόσταγμα μακράς πείρας σοφών ανθρώπων.

Αυτό τους προσδίδει διδακτικό χαρακτήρα. Παρ όλο που έχουν περάσει στον καθημερινό λόγο και χρησιμοποιούνται αβίαστα μπορεί η μία σοφή – παροιμία να αναιρεί την άλλη αντλώντας για το ίδιο γεγονός εντελώς διαφορετικό συμπέρασμα όπως πχ «Των φρονίμων τα παιδιά πριν πεινάσουν μαγειρεύουν» και το «όσα πάνε και όσα έρθουν».

Πέραν αυτού ακριβώς επειδή προέρχονται από μια εποχή με εντελώς διαφορετικές πεποιθήσεις, τρόπο σκέψης πολλές από τις υποτιθέμενες σοφίες των παροιμιών βρίθουν από στερεότυπα και προκαταλήψεις που φτάνουν σε σημείο να είναι μειωτικές και ρατσιστικές απέναντι σε ολόκληρες ομάδες ανθρώπων. Όταν μάλιστα χρησιμοποιούνται για να δικαιολογήσουν πράξεις και συμπεριφορές μπορεί να γίνουν και επικίνδυνες.

Σε πόσες περιπτώσεις, στα μαθητικά χρόνια μιας και ταυτίστηκε με γνωστή Ελληνική ταινία η έκφραση «Tο ξύλο βγήκε από τον παράδεισο» δεν κανονικοποιούσε τη σωματική βία στο σχολείο από καθηγητές και δασκάλους.

Οι υποτιθέμενες λαϊκές σοφίες στιγματίζουν τις γυναίκες (θηλυκότητες) που τις θέλουν φορέα του κακού, πονηρές, άπιστες, ψεύτρες, κουτσομπόλες, τεμπέλες. Όλα αυτά σε μια εποχή που οι γυναίκες δεν είχαν τα ίδια δικαιώματα με τους άντρες η δεν είχαν καν δικαιώματα καθώς κάθε τους ενέργεια προέκυπτε κατ’ εντολή του πατέρα, αδελφού η συζύγου

Ξεχωρίζουμε μερικές από τις εκφράσεις όπως «Πυρ γυνή και θάλασσα», «Η καλή νοικοκυρά είναι δούλα και κυρά», «Γυναίκα και ντουφέκι δεν δανείζονται». Ακόμα και αν κάποιες φορές η χρήση τους γίνεται με εύθυμο τρόπο κρύβουν μεγάλους κινδύνους να μεταφραστούν ως παγιωμένες αλήθειες.

Αντίστοιχα το «Παπούτσι από τον τόπο σου και ας είναι μπαλωμένο» προάγει τον φόβο σε οτιδήποτε διαφορετικό και επιβεβαιώνει την εσφαλμένη άποψη πως δυο διαφορετικοί άνθρωποι είναι σχεδόν αδύνατο να συνυπάρξουν διότι όσο καλές προθέσεις και να έχουν, όσο και αν στηριχθούν στα κοινά που τους ενώνουν, είναι τόσα πολλά αυτά που τους χωρίζουν (πολιτισμικά χαρακτηριστικά, γλώσσα, θρησκεία κουλτούρα) που δεν θα καταφέρουν να συμβιώσουν.

Η ομάδα που περισσότερο από κάθε άλλη βάλλεται από τις παροιμίες και τα γνωμικά χωρίς να έχει την δύναμη και την εξουσία να αντιδράσει είναι οι τσιγγάνοι.

Από την εποχή που η λέξη γύφτος ήταν ευρέως διαδεδομένη και δήλωνε την εσφαλμένη πεποίθηση πως οι Ρομά προέρχονται από την Αίγυπτο κρατούν οι περισσότερες παροιμίες που κάνουν χρήση αυτής άσχετα αν σήμερα έχει χαρακτηριστεί αδόκιμή. Οι ίδιοι αναγνωρίζουν το τσιγγάνος η το Ρομά.

Αν εξετάσουμε κάποια παραδείγματα προκύπτει και ένα διαφορετικό στερεότυπο τόσο βαθιά ριζωμένο στην Ελληνική πραγματικότητα που κάνει τον αντιτσιγγανισμό μέρος της καθημερινότητας μας. Ενδεικτικό είναι πως κανένα από αυτά δεν προβάλλει κάποιο θετικό χαρακτηριστικό που μπορεί να έχει ένας τσιγγάνος.

Από το «Κάτι τρέχει στα γύφτικα», το «Βαρυφορτωμένο σπίτι σαν του Γύφτου την καλύβα» στο «Καμαρώνει σα γύφτικο σκεπάρνι που χρησιμοποιούμε μέχρι σήμερα. Ο Γύφτος κι άγιος να γενεί πάλι γυφτιάς μυρίζει η το Γύφτος παπάς δεν γίνετε και αν γίνει δεν βλογάει, που υποδηλώνει πως ο τσιγγάνος ούτε μπορεί να αλλάξει, ούτε να γίνει όμοιος μας, διότι είναι ο ξένος ο απροσάρμοστος ο διαφορετικός. Αυτές βέβαια οι πεποιθήσεις στοίχησαν στους Ρομά χρόνια διώξεων με αποκορύφωμα το Ολοκαύτωμα του Β Παγκόσμιου πόλεμου.

Τέλος το “Χαρά στο γύφτικο πράμα” είναι χαρακτηριστικό στην καθομιλουμένη και χρησιμοποιείτε μειωτικά. Αντίστοιχα με το γύφτικο έχει καθιερωθεί το βλάχικό, η το Πόντιος είσαι ;

Και αν κάποιος πιστεύει πως είναι υπερβολικό να θεωρούμε ένα γνωμικό τόσο τραυματικό προς μια κοινότητα ας αναρωτηθεί πως αισθανόταν όταν κατά την διάρκεια κυρίως των μνημονίων οι εταίροι μας στην Ευρώπη προσέδιδαν στον Έλληνα κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που τον καθιστούσαν τεμπέλη, κλέφτη, απατεώνα.

Στην Ελλάδα παλαιότερα Πόντοι, βλάχοι και Αλβανοί απέκρυπταν την ταυτότητα τους για να μην γίνουν στόχος χλεύης και κοροϊδίας.

Πηγή εικόνας: pexels/pixabay