Περί κατασκευής ταυτοτήτων

Λέξεις: Βασίλειος Νιτσιάκος

Διαβάζω τις τελευταίες μέρες διάφορα για τη “(Σλαβο) μακεδονική” εθνική ταυτότητα  με αφορμή το Κέντρο Μακεδονικής γλώσσας που ιδρύθηκε στη Φλώρινα με βάση τη Συμφωνία των Πρεσπών. Είναι κοινός τόπος στις μελέτες για το έθνος και την εθνική ταυτότητα η αντίληψη που καλλιεργείται μέσω των ιδεολογικών μηχανισμών των εθνών-κρατών ότι κάθε έθνος κρατά για τον εαυτό του την αιωνιότητα και αποδίδει στα άλλα, ιδιαίτερα στα ανταγωνιστικά προς αυτό, την “κατασκευή”.

Ας δούμε, λοιπόν, την έννοια της κατασκευής (construction). Στην ελληνική γλώσσα η πιο δόκιμη απόδοση είναι “συγκρότηση”. Η αντίστοιχη θεωρία αποκαλείται constructionism, στα ελληνικά θεωρία της κατασκευής ή, καλύτερα, συγκροτησιακή θεωρία. Τι λέει, λοιπόν, αυτή η θεωρία; Λέει, πάνω κάτω, σε ό,τι αφορά το έθνος, ότι δεν είναι βιολογική κατηγορία ( φυλή που αποκτά συνείδηση του εαυτού της) αλλά κοινωνική- πολιτισμική, δηλαδή ιστορική. Το έθνος είναι δημιούργημα της ιστορίας και όχι το αντίστροφο. Τι εννοούμε όμως όταν λέμε ” κατασκευή”; Εννοούμε κάτι κίβδηλο, ψεύτικο, πλασματκό; Όχι βέβαια. Το αντίθετο. Είναι πραγματικό. Και είναι πραγματικό, επειδή είναι κατασκευασμένο, με άλλα λόγια, συγκροτείται ιστορικά, από την Ιστορία και όχι από τη Φύση.

Η ιστορική αυτή διαδικασία συγκρότησης του έθνους, με τη νεοτερική έννοια του όρου, δηλαδή του έθνους που “παντρεύεται” με το κράτος ( έθνος- κράτος) είναι μακράς διάρκειας και αφορά τον ευρωπαϊκό χώρο. Σε αυτό το χωρο-χρονικό πλαίσιο οι διάφορες εθνοπολιτισμικές οντότητες ακολουθούν διαφορετικές τροχιές νεοτερικής εθνογένεσης ( αυτό κατά κανόνα ονομάζεται ” εθνική αφύπνιση”). Υπάρχουν οντότητες με πρώιμη ανάπτυξη αυτής της διαδικασίας και άλλες με όψιμη. Στα Βαλκάνια η ελληνική και η σερβική περίπτωση ανήκουν στην πρώτη κατηγορία, ενώ η αλβανική, παραδείγματος χάριν, στη δεύτερη. Παρά τις διαφορές σε ό,τι αφορά τη χρονικότητα, τα εθνικά αφηγήματα σε όλες της περιπτώσεις παρουσιάζουν πανομοιότυπα χαρακτηριστικά. Τα μοτίβα της αφύπνισης, της θυματοποίησης, του αδούλωτου πνεύματος κ.λπ. είναι κοινά και καθιστούν αυτά τα αφηγήματα “μυθιστορίες” ( mythistories).

Η (Σλαβο) Μακεδονική εθνογένεση είναι η τελευταία στα Βαλκάνια. Άρχισε να συγκροτείται ως ξεχωριστή πολιτισμική κοινότητα στα τέλη του 19ου αιώνα και παίρνει σάρκα και οστά, σύμφωνα με το σχετικό εθνικό αφήγημα, το 1903 με την εξέγερση στο Ίλιντεν. Πρόκειται για την πλέον αμφισβητούμενη περίπτωση εθνογένεσης και εθνικής ταυτότητας. Η πρόσφατη ιστορία μετά την κατάρρευση της Γιουγκοσλαβίας είναι γνωστή.

Είναι λοιπόν αυτή η οντότητα έθνος που δικαιούται να έχει δικό της κράτος; Είναι οι πολίτες της αυτό που διεκδικούν να είναι; Είναι η γλώσσα τους γλώσσα ή διάλεκτος μιας άλλης εθνικής γλώσσας;

Η απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα εξαρτάται από τη θεωρητική οπτική που κανείς υιοθετεί για να προσεγγίσει το ζήτημα. Με βάση την ουσιοκρατική θεωρία ( βιολογική- οργανική αντίληψη) ή απάντηση είναι ” όχι”. Με βάση, από την άλλη μεριά, τη θεωρία της κατασκευής, η απάντηση είναι ” ναι”.

Το επιχείρημα: όπως όλα τα νεωτερικά έθνη διεκδίκησαν κρατική υπόσταση στο όνομα του δικαιώματος του αυτοπροσδιορισμού και στη βάση της αυτοσυνειδησίας, με τον ίδιο τρόπο δικαιούται και αυτό το αρτιπαγές έθνος να συγκροτήσει δικό του αυτόνομο κράτος. Με τη σειρά του το κράτος αυτό μέσω των εξουσιατικών και ιδεολογικών του μηχανισμών μπορεί να καταστήσει τη διάλεκτο εθνική γλώσσα (εθνική γλώσσα είναι μια διάλεκτος με στρατό και ναυτικό).

Κοντολογίς, το επιχείρημα ότι αυτό το “μόρφωμα ” (sic) είναι μια κατασκευή και κατά συνέπεια δεν δικαιούται να υπάρχει, ούτε να έχει το όνομα, τη γλώσσα και τη μυθιστορία που επιθυμεί δεν ευσταθεί.

*Ο Βασίλης Νιτσιάκος είναι Καθηγητής της Κοινωνικής Λαογραφίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του πανεπιστημίου Ιωαννίνων.