Περί νευρώνων και κορωνοφόβων

Τα πρωτεύοντα θηλαστικά έχουν αναπτύξει πιθανώς για εξελικτικούς σκοπούς, ορισμένους ειδικούς νευρώνες που διευκολύνουν τους κοινωνικούς δεσμούς. Αυτοί οι κατοπτρικοί νευρώνες όπως λέγονται. ενεργοποιούνται όταν ένα άτομο παρακολουθεί τη συμπεριφορά των άλλων.

Οι επιστήμονες μάλιστα, ανακάλυψαν τυχαία την ύπαρξη των κατοπτρικών νευρώνων. Σε κάποιο πείραμα μελετούσαν με ηλεκτρόδια και όργανα μετρήσεων, την ηλεκτρική δραστηριότητα στον εγκέφαλο ενός πιθήκου ενώ έπιασε ένα φυστίκι. Όταν το πείραμα τελείωσε, ένας ερευνητής πήρε το φυστίκι για να το αφήσει πίσω στη θέση του. Προς έκπληξή τους, ο εγκέφαλος του πιθήκου φωτίστηκε με το ίδιο ηλεκτρικό μοτίβο που παρατηρήθηκε όταν πήρε το ίδιο το φυστίκι.

Το συμπέρασμα που ακολούθησε μετά από σχετικές έρευνες, είναι ότι η παρακολούθηση μιας δράσης διεγείρει στον θεατή το ίδιο νευρωνικό μονοπάτι, όπως εάν επιτελούσε ο ίδιος την δράση.

Ανακαλύφθηκε επίσης ότι δεν αντικατοπτρίζουμε αδιάκριτα ό,τι βλέπουμε σε άλλους. Οι κατοπτρικοί νευρώνες του εγκεφάλου, πυροδοτούνται μόνο όταν βλέπουμε κάποιον να λαμβάνει κάποια ανταμοιβή ή να αντιμετωπίζει κάποια απειλή. Η πυροδότηση ωστόσο των εν λόγω νευρώνων, είναι πολύ πιο αδύναμη από την καθεαυτή εκτέλεση της δράσης. Αλλά αν παρακολουθείτε επανειλημμένα κάποιον άλλον να λαμβάνει ανταμοιβή ή να αντιμετωπίζει απειλή, δημιουργούνται σιγά σιγά οι σχετικές εγκεφαλικές συνάψεις.

Όλοι έχουμε δει παιδιά να αντιγράφουν μια χορογραφία από κάπου ή κινήσεις πολεμικής τέχνης κλπ. Στην Ανατολή παραδοσιακά η διδασκαλία μουσικών οργάνων ή άλλων τεχνών, γίνεται με την ταυτόχρονη εκτέλεση της εκάστοτε λειτουργίας από τον δάσκαλολο και τον μαθητή.

Στο βιβλίο “Η υπόθεση της ευτυχίας” του κοινωνικού ψυχολόγου Jonathan Haidt, περιγράφεται η εξής συνθήκη:

“Ας υποθέσουμε ότι προσφέρεστε εθελοντικά να συμμετάσχετε στο ακό λουθο πείραμα: Η υπεύθυνη του πειράματος σας δίνει κάποιες ασκήσεις με λέξεις και σας λέει να πάτε να την βρείτε όταν τις τελειώσετε. Οι ασκήσεις είναι εύκολες: μερικά σύνολα πέντε ανακατεμένων λέξεων, από τις οποίες πρέπει να επιλέξετε τέσσερις και να φτιάξετε μια πρόταση. Για παράδειγμα, επιλέγοντας τέσσερις από τις λέξεις (αυτοί,ενοχλούν, βλέπουν, την συνήθως) μπορούμε να φτιάξουμε είτε την πρόταση “αυτοί συνήθως την ενοχλούν” είτε την πρόταση “αυτοί συνήθως την βλέπουν”. Λίγα λεπτά αργότερα , αφού έχετε τελειώσει το τεστ, βγαίνετε έξω στον διάδρομο όπως σας είπαν να κάνετε.  Η υπεύθυνη του πειράματος είναι εκεί, αλλά μιλάει με κάποιον και δεν γυρνάει να σας κοιτάξει.

Τι πιστεύετε ότι θα κάνετε; Λοιπόν, αν τα μισά από τα σύνολα λέξεων που σας δόθηκαν περιείχαν λέξεις που σχετίζονται με την έννοια της αγένειας (όπως για παράδειγμα ενοχλώ , θρασύς, επιθετικά), τότε κατά πάσα πιθανότητα θα διακόψετε την υπεύθυνη του πειράματος μέσα στα πρώτα ένα-δυο λεπτά και θα πείτε: Ε, τέλειωσα. Τι πρέπει να κάνω τώρα;

Αν όμως τα σύνολα λέξεων περιείχαν αντί για τις αγενείς λέξεις κάποιες άλλες λέξεις σχετικές με την έννοια της ευγένειας (π.χ. αυτοί, σέβονται, βλέπουν, την, συνήθως), τότε μάλλον θα καθίσετε και θα περιμένετε υπομονετικά μέχρι να σας απευθύνει τον λόγο η υπεύθυνη του πειράματος – μετά από δέκα λεπτά.

Παρομοίως , η έκθεση σε λέξεις που σχετίζονται με ηλικιωμένους κάνει τους ανθρώπους να περπατούν πιο αργά, λέξεις που σχετίζονται με καθηγητές κάνουν τους ανθρώπους πιο έξυπνους στο επιτραπέζιο παιχνίδι Tivial Pursuit, ενώ λέξεις που σχετίζονται με χούλιγκαν των γηπέδων, κάνουν τους ανθρώπους πιο χαζούς.

Αυτές οι επιδράσεις μάλιστα δεν εξαρτώνται καν από το αν διαβάζει κανείς συνειδητά τις λέξεις, μπορούν να παρατηρηθούν ακόμα κι όταν οι λέξεις παρουσιάζονται υποσυνείδητα, δηλαδή προβάλλονται στιγμιαία σε μια οθόνη μόνο για λίγα εκατοστά του δευτερολέπτου, τόσο λίγο, που είναι αδύνατον να καταγραφούν από τον συνειδητό νου. Υπάρχει όμως κάποιο τμήμα του νου που βλέπει τις λέξεις, και εν συνεχεία ενεργοποιεί ανάλογες συμπεριφορές που μπορούν να μετρήσουν οι ψυχολόγοι”.

Συνεπώς αυτό που καταγράφεται μέσα μας από το περιβάλλον, έχει άμεση σχέση με τα ανάλογα συναισθήματα που προκαλούνται και φυσικά την επικείμενη συμπεριφορά μας είτε αυτό γίνεται ενεργητικά, είτε παθητικά.

Η διαδικασία εγγραφής ενός νευρωνικού μονοπατιού στον εγκέφαλο είναι μια πολύπλοκη διαδικασία, όπου συμμετέχουν ορμόνες, νευροδιαβιβαστές κλπ. Εφόσον όμως γίνει μια εγγραφή, υπάρχει μια τάση επανάληψης αυτής. Την πρώτη φορά που θα έρθει ανταμοιβή σε μια δράση, θα εκκριθεί ντοπαμίνη που δημιουργεί ευφορία. Αυτό το ευχάριστο συναίσθημα θέλουμε να το επαναλάβουμε.

Αντίστοιχα, αν για κάποια εικόνα δημιουργηθεί φόβος μέσα μας, εκκρίνεται κορτιζόλη που δημιουργεί στρες. Την επόμενη φορά που μια παρόμοια εικόνα ερεθίσει τις αισθήσεις μας, ο μηχανισμός είναι ήδη στημένος, ο φόβος συνεπώς θα έρθει πιο γρήγορα κοκ.

Δημιουργείται λοιπόν ένα πλέγμα μαθημένων αντανακλαστικών στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος, όπως περίπου στα σκυλιά του παβλώφ, αλλά σε πιο πολύπλοκες καταστάσεις. Από ένα σημείο και μετά, οι συνδέσεις είναι τόσο ισχυρές που εμφανίζεται το φαινόμενο της έξης. Το υποκείμενο αναζητά στο περιβάλλον του ερεθίσματα τέτοια που να του δημιουργούν παρόμοια συναισθήματα, ανταμοιβής, τρόμου κλπ.

Μεταφέρετε τώρα αυτόν τον ισχυρότατο μηχανισμό στις σημερινές συνθήκες της πανδημίας. Ο κάθε ανυποψίαστος πολίτης που βλέπει ειδήσεις, βομβαρδίζεται με σκηνές τρόμου. Νεκροί από εδώ, διασωληνώσεις από εκεί, θρίλερ και σοκ, διαδέχονται το ένα το άλλο και στον εγκέφαλο του θεατή η κατάσταση βιώνεται σχεδόν ως πραγματική, ανάλογα βέβαια με την παθητικότητα που θα παρακολουθήσει κάποιος. Είναι όμως αδύνατον όσο διαύγεια και να διαθέτει, να σταματήσει τις νευρωνικές του λειτουργίες να του φωνάζουν μέσα του: Τρόμος! Θάνατος! Βοήθεια! Καταστροφή! Οι μηχανισμοί αυτοί είναι ενστικτώδεις και αναπτύχθηκαν για να εξυπηρετήσουν την επιβίωση. Είναι συνεπώς πανίσχυροι!

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι συνθήκες που προβάλλονται υπάρχουν. Η ένσταση αφορά στο ότι ενώ υπάρχουν, δεν είναι το μόνο γεγονός που συμβαίνει. Και προβάλλοντας συνεχώς αυτές τις καταστάσεις, ο θεατής δεν μπορεί να διακρίνει το πραγματικό μέγεθος. Σκεπάζεται όλη του η ζωή από τον τρόμο. Έρευνες έχουν δείξει ότι όταν ο άνθρωπος βιώσει τρόμο, όλη η νευροπλαστικότητα του εγκεφάλου του, νεκρώνει για έως και 3 μέρες. Να μην αναφέρουμε την πτώση του ανοσοποιητικού, την επίπτωση στην καρδιά, και τα ψυχολογικά προβλήματα που μακροχρόνια δημιουργούνται.

Όσο λοιπόν επικίνδυνα είναι τα fake news που αγνοούν τη σοβαρότητα της κατάστασης και επιδεινώνουν την αντιμετώπισή της, άλλο τόσο είναι και τα λουτρά φόβου τα οποία μας προσφέρουν αφειδώς τα ΜΜΕ.

Λίγη ενημέρωση είναι αρκετή. Η ευθύνη επομένως την προστασία μας, εφόσον δεν πρόκειται κανένας κυβερνητικός μηχανισμός να παρέμβει σε αυτό, μεταφέρεται ατομικά στον καθένα για τον εαυτό του, και σε όποιον θέλει να γράψει κάτι σχετικό μήπως και αφυπνιστεί ένα πιο υποψιασμένο ποσοστό και δημιουργηθεί ένα αντίθετο ρεύμα.