Περί σταυρών και άλλων «δαιμονίων»…

Λες κι αυτή η πόλη ψάχνει λόγους να δηλητηριάζει τη χαρά της, επιβεβαιώνει η διαμάχη που φαίνεται να φουντώνει μετά από δημοσίευμα του Έθνους και της Μαρίας Ριτζαλέου, όσον αφορά την τοποθέτηση σταυρού στην οροφή της Ροτόντας.

Στη συνέντευξη τύπου που δόθηκε την Πέμπτη στο εσωτερικό του μνημείου ο κ. Χονδρογιάννης, προϊσταμενος της νεοσυσταθείσης Εφορεία Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης -που ενοποίησε τις επιμέρους εφορείες της πόλης-, προσπάθησε να μην ρίξει λάδι στη φωτιά απαντώντας σε ερώτηση δημοσιογράφου, λέγοντας εν ολίγοις ότι το επίκεντρο θα έπρεπε να είναι το άνοιγμα της Ροτόντας μετά από 37 χρόνια. Φάνηκε καθαρά από την απάντησή του ότι η τοποθέτηση του σταυρού που εισηγήθηκε στο ΚΑΣ έγινε με σκοπό την ισορρόπηση του μιναρέ με ένα σύμβολο του χριστιανισμού. “Αν κάποιος από το εξωτερικό δει τη Ροτόντα, λαμβάνει μόνο την εικόνα ενός ισλαμικού τεμένους. Η Ροτόντα, όμως υπήρξε υπήρξε τζαμί μόνο για 400 χρόνια, ενώ εκκλησία ήταν για 1200 χρόνια”.

Κατά τη γνώμη μου η ποσοστιαία χρονικά χρήση του μνημείου δεν παίζει κανένα ρόλο. Το μνημείο έχει σημασία να αποδοθεί στην παγκόσμια κοινότητα ως αυτό που πραγματικά είναι ως οικοδόμημα, ένα κτίριο ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής (ανάλογο με το Πάνθεον της Ρώμης) που φυσικά κουβαλά και τον συμβολικό χαρακτήρα του ως Ναός τριών θρησκειών: Ειδωλολατρεία (για 85 χρόνια, ανακτορικός ναός του Διός), Χριστιανισμός (για 1190 χρόνια, ναός των Αρχαγγέλων και αργότερα, μετά την απελευθέρωση το 1912, του Αγίου Γεωργίου*), Ισλαμισμός (για 420 χρόνια τζαμί).

Χριστιανικός ναός Κατά τη μετατροπή του σε χριστιανικό ναό το μνημείο υπόκειται σε σοβαρές αρχιτεκτονικές μεταρρυθμίσεις όπως αποκάλυψε η αρχαιολογική έρευνα.Προστίθεται περίστωο, ανοίγεται η κόγχη του Αγίου Βήματος, γίνονται επεμβάσεις σε πεσσούς και αψίδες, κλείνονται ανοίγματα και ανοίγουν άλλα, ενώ διακοσμείται με θαυμάσια ψηφιδωτά στον τρούλο, στα εσωρράχια και στις καμάρες. Η μετατροπή αρχαίων μνημείων σε χριστιανικά είναι συνηθισμένη πρακτική της εποχής, αλλά όπως είχε υποστηρίξει ο Εμπράρ “είναι σπάνια η ικανότητα προσαρμογής του παγανιστικού μνημείου σε χριστιανικό ναό. Το νέο κτίσμα τιμά τον αρχιτέκτονα που το συνέλαβε και το πραγματοποίησε” – που σύμφωνα με μαρτυρίες είναι ο αρχιτέκτων της Αχειροποίητου.

Εικόνα του Περικλή Παπαχατζηδάκη, 1953

Δεν γνωρίζουμε με ποιο σκεπτικό δεν επανατοποθετήθηκε ο σταυρός που είχε τοποθετηθεί στη στέγη του με την απελευθέρωση (1912),  όταν αφαιρέθηκε ίσως λόγω εργασιών στη στέγη, το 1955. Η μορφή των σταυρών που είχαν τοποθετηθεί στο Ναό κατα τη διάρκεια των 1200 χρόνων λειτουργίας του, δεν είναι γνωστή. Οι μόνες φωτογραφίες που έχουμε είναι του τελευταίου σταυρού από το 1912. Ο σταυρός αντικατέστησε το μισοφέγγαρο που είχε τοποθετηθεί στη στέγη από το 1590 έως το 1912.

Σχέδιο της Ροτόντας του 1831 κατά Cousinery. Διακρίνεται το μισοφέγγαρο στη στέγη

Η διαμάχη

Γνωρίζουμε ότι η εκκλησία ήθελε να αποδοθεί η Ροτόντα στην Μητρόπολη ως ναός εδώ και δεκαετίες, προσπάθεια που είχε σαν αποκορύφωμα τη σύγκρουσή της με την Ένωση Πολιτών. Τότε μια συναυλία τζαζ του Σάκη Παπαδημητρίου με τον συμβολικό χαρακτήρα ενός μνημείου ανοιχτού στις πολιτιστικές εκδηλώσεις της πόλης (με έγκριση του Υπουργείου Πολιτισμού στο οποίο υπάγεται το κτίριο εννοείται), είχε οδηγήσει σε εισβολή μαινόμενων ρασοφόρων, καταστροφή του πιάνου και προσφυγή (την οποία κέρδισε) της Ένωσης Πολιτών στο Συμβούλιο Επικρατείας να μην λειτουργεί η Ροτόντα ως ναός (1995).

Έκτοτε βέβαια σε μια σιωπηρή συμφωνία για να μην υποδαυλίζονται τα πάθη και τα χρηστά ήθη, άλλη συναυλία δεν έγινε στη Ροτόντα. Οι σκαλωσιές ήταν μια καλή «δικαιολογία» για να μην προσβάλεται κανείς. Πριν λίγα χρόνια η Ροτόντα ξεκίνησε να λειτουργεί μια Κυριακή κάθε χρόνο και τις ημέρες του Αγίου Γεωργίου και της Ακολουθίας του Επιταφίου. Οι λειτουργίες ήταν σεμνές με την έγκριση της Εφορείας χωρίς χρήση μικροφώνου και θέρμανση και ήταν ιδιαίτερα ατμοσφαιρικές και κατανυκτικές.

Και πολύ σωστά κατά τη γνώμη μου θα συνεχιστούν. Συγχρόνως η Ροτόντα θα παραχωρείται μετά από έγκριση της Εφορείας για εκδηλώσεις πολιτισμού που κατά την κρίση της αρμόζουν στην ιερότητα του μνημείου. Ας μην μπούμε στη διαδικασία να ορίσουμε ποιες θα είναι αυτές, σημασία έχει ότι γίνεται μια αρχή για να μπει τέλος στη διχόνοια που είναι έτοιμη ανά πάσα στιγμή να ξεσπάσει μεταξύ πιστών και ανθρώπων του πολιτισμού.

Τώρα για το θέμα του σταυρού, ασχέτως με τον συμβολισμό του θεωρώ απαράδεκτη οποιαδήποτε προσθετική επέμβαση σε ένα μνημείο του βεληνεκούς της Ροτόντας, ασχέτως αν για μια χιλιετία σταυροί είχαν τοποθετηθεί στο μνημείο, εφόσον λειτουργούσε ως χριατιανικός ναός ακόμη και κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Μάλιστα είχε ονομαστεί Μητρόπολη της πόλης όταν η Αγία Σοφία μετατράπηκε σε τζαμί (μέχρι τότε εκείνη ήταν η Μητρόπολη της πόλης). Αυτό έχρι το 1591, οπότε κι εκείνη μετατράπηκε σε τζαμί και ο σταυρός αντικατάσταθηκε με το μισοφέγγαρο.

Δε νομίζω ότι η τοποθέτηση ενός σταυρού θα ισορροπήσει την εικόνα του μνημείου που για κάποιον που δεν γνωρίζει την ιστορία του μπορεί να ληφθεί ως οθωμανικό μνημείο. Πιστεύω ότι υπάρχουν άλλοι τρόποι για να αποδοθεί ο συμβολισμός του μνημείου ως κομβικό μνημείο τριών πολιτισμών. Κανένα μνημείο δεν θα πρέπει να δέχεται επεμβάσεις νέου τύπου εκτός αν πρόκειται για αναπλάσεις που βασίζονται στην αρχική του μορφή. Όχι ότι δεν έχει ξανασυμβεί ειδικά στην πόλη μας. Να σας θυμίσω την τσιμεντοτζαμαρία που έχει προστεθεί στο Ναϊσκο του Όσιου Δαυίδ που μου ματώνει η καρδιά όταν την βλέπω. Άλλωστε και ο σταυρός που είχε τοποθετηθεί μετά την απελευθέρωση προσθήκη ήταν. Ίσως γι΄αυτό και αφαιρέθηκε το 1955.

Ο Μιναρές και ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου

Τώρα είτε μας αρέσει είτε δεν μας αρέσει, ο μιναρές παρέμεινε στη θέση του, τη στιγμή που οι υπόλοιποι κατεδαφίστηκαν σε όλη την πόλη (Στη Θεσσαλονίκη υπήρχαν μερικοί από τους σπουδαιότερους μιναρέδες του 16^ου και του 18^ου αιώνα, 36 συνολικά). Κατανοητό να κατεδαφιστούν όσοι είχαν προστεθεί για να μετατρέψουν χριστιανικούς ναούς σε τζαμιά, αλλά θλιβερό που κατεδαφίστηκαν και αυτοί που χαρακτήριζαν τα οθωμανικά μνημεία, κομμάτι της ιστορίας της πόλης, όπως αυτός του Αλατζά Ιμαρέτ και του Γενή Τζαμί. Με απόφαση του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, τότε υπουργού της κυβέρνησης Βενιζέλου ο μιναρές της Ροτόντας ήταν ο μόνος που παρέμεινε όρθιος, ίσως γιατί είχε γίνει καθ΄ομοίωση αυτού που προστέθηκε στην Αγια Σοφιά στην Κωνσντινούπολη. Ίσως πάλι να ήταν ήδη ο μόνος που ανέμενε την κατεδάφισή του όταν ανέλαβε ο σοσιαλιστής Παπαναστασίου. Κανείς δεν θα μάθει το σκεπτικό αυτής της επιλογής. Το θέμα είναι ότι παρέμεινε εκεί προσδίδοντας μια «ισλαμικότητα» στο ρωμαϊκό μνημείο. Ο λόγος τότε του Παπαναστασίου, όπως δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα των Βαλκανίων (8/11/1925) ήταν πραγματικά λόγος φωτισμένου ανθρώπου: «Λυπούμαι διότι πολλά από τα μνημεία εκολοβώθηκαν δια της κατεδαφίσεως των μιναρέδων. Παραδέχομαι ως ορθήν και λογικήν την κατεδάφισην των μιναρέδων των παλαιών χριστιανικών εκκλησιών που είχαν μεταβληθεί σε τζαμιά. Αλλά το κρήμνισμα των μιναρέδων των τζαμιών αποτελεί βάναυσον πράξιν προκληθείσαν από ανόητον σωβινισμόν… Τα μνημεία πρέπει να έχουν αξίαν και να μένουν σεβαστά. Η εξαφάνισις των ιχνών της κατακτήσεως πρέπει να γίνει μόνον δια της εξυψώσεως του ιδικού μας πολιτισμού». Η τελευταία του φράση νομίζω τα λέει όλα. Φράση που μάλιστα διατυπώθηκε δυο χρόνια μετά την Μικρασιατική καταστροφή, με το μίσος μεταξύ των λαών να έχει αναζοπυρωθεί στο μέγιστο. Η Ροτόντα λοιπόν μπορεί να ειδωθεί και σαν ένα μνημείο συμφιλίωσης πολιτισμών και θρησκειών. Δεν χρειαζόμαστε όμως σύμβολα για να χαρακτηρίσουμε τα μνημεία. Το «βάρος» τους αρκεί και η ταυτότητά τους μπορεί να γίνει παγκόσμια γνωστή με άλλες κινήσεις των Εφορειών και του αρμόδιου Υπουργείου.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει το απόσπασμα από το ημερολόγιο του ενετού Πρεσβευτού που επισκέφθηκε την Θεσσαλονίκη πηγαίνοντας προς την Κωνσταντινούπολη στα μέσα Μαϊου του 1591: “Είδομεν κατά πρώτον την εκκλησίαν των Αγγέλων, η οποία είναι καμωμένη εις στρογγυλό σχήμα, ως το Πάνθεον της Ρώμης, καίτοι πολύ μικροτέρα τούτου. Την εκκλησίαν ταύτη ήρπασαν προ επτά μηνών από τους Έλληνας και την έκαμον τζαμί”. Δεν χρειάστηκε σύμβολα ο επισκέπτης Ενετός για να κατανοήσει την ταυτότητα του κτιρίου, λοιπόν.

Σύμβολο της πόλης

Η Θεσσαλονίκη διαθέτει μια πολυπολιτισμική ταυτότητα στην οποία γύρισε την πλάτη και ακόμη παραδέρνει σε αναζήτηση μιας νέας. Η Ροτόντα είναι ένα μνημείο σύμβολο αυτής της ταυτότητας και θα έπρεπε να προωθηθεί ως brand μνημείο της πόλης. Αυτός είναι εξάλλου και ο δρόμος στον οποίον θα κινηθεί η σημερινή διοίκηση της Εφορείας και ας συμφωνήσουμε όλοι πως πραγματικά του αξίζει. Ο σταυρός που πυροδότησε ήδη συζητήσεις δεν τοποθετήθηκε ακόμη και κατά τη γνώμη μάλλον το όλο θέμα αφορά σε μια ακόμη πρόθεση που θα μείνει πρόθεση. Δεν υπάρχει λόγος να προκληθεί άλλο θέμα διχόνοιας σ΄αυτήν την πόλη. Όσο για την πρόθεση τοποθέτησης πολυελαίων και στασιδιών που αναφέρει το Έθνος στο άρθρο του, ο κ. Χονδρογιάννης μας διαβεβαιώνει πως δεν τέθηκε ποτέ τέτοιο ζήτημα. Είναι στο χέρι του Υπουργείου Πολιτισμού να μην προκαλέσει περαιτέρω συνέχεια στο θέμα. Άλλωστε δεν χρειάζεται να σιγοντάρουμε τον συντηρητισμό του μητροπολίτη Άνθιμου με ανάρτηση σταυρών σε μνημεία, αρκετά λάβαρα και κυνήγια μαγισσών ζήσαμε σ΄αυτήν την πόλη …παραπάνω από όσα αντέχουμε.

*Ο ναός αφιερώθηκε στον Άγιο Γεώργιο με απόφαση του Γενναδίου, επειδή όταν το 1590 ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί, οι χριστιανοί μετέφεραν τα ιερά σκέυη και τις εικόνες του ναού στο γειτονικό μικρό παλαιό μετόχι του Αγίου Γεωργίου της Αθωνικής μονής Γρηγορίου. Ο ναϊσκος διατηρείται ως σήμερα με πολλές ανακαινίσεις και αλλαγές στην αρχιτεκτονική τουκατά τη διάρκεια των χρόνων.

**Περισότερα για την ιστορία της Ροτόντας εδώ ***Πηγή για την ιστορία του μνημείου, το βιβλίο: “Η Ροτόντα του Αγίου Γεωργίου Θεσσαλονίκης – Αρχαιολογική έρευνα και αναστήλωση” του Ν.Κ. Μουτσόπουλου, εκδ. Κυριακίδη, 2013