Πες μου τι φταίει: Τα πέντε στάδια του διαζυγίου

της Κατερίνας Τζιωρίδου

Μια σειρά από αλλαγές στην ισορροπία του συστήματος της οικογένειας πυροδοτούνται από τη στιγμή που το διαζύγιο αποτελεί μια πραγματικότητα. Οι αλλαγές αφορούν σε δύο βασικά επίπεδα: α. μπαίνουν σε τροχιά μια σειρά πρακτικών ρυθμίσεων που πρέπει να λάβουν χώρα και β. ενεργοποιείται μια περίοδος αναταραχών και επαναπροσδιορισμού σε συναισθηματικό επίπεδο. Οι χωροταξικές αλλαγές και ο ψυχικός επαναπροσδιορισμός σε μια νέα ζωή βρίσκονται την περίοδο αυτή σε μια συνεχή αλληλεπίδραση. Περιφερειακοί παράγοντες επηρεάζουν αποφασιστικά την εγκαθίδρυση και την ποιότητα μιας νέας ισορροπίας, όπως: οι συνθήκες γύρω από τη διάλυση του γάμου, το είδος και η ποιότητα της ζωής του κάθε συντρόφου μετά τον χωρισμό, η ηλικία, το φύλο, η διάρκεια του γάμου, το στάδιο στο οποίο βρίσκεται η οικογένεια στον κύκλο της ζωής τη χρονική στιγμή του χωρισμού, η ψυχική ανθεκτικότητα, το επίπεδο μόρφωσης, το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο, πολιτισμικοί παράγοντες, άλλοι παράλληλοι στρεσσογόνοι παράγοντες την περίοδο του χωρισμού, πρώιμα βιώματα σε συνθήκες άγχους, υποστήριξη από το άμεσο περιβάλλον.

Η διαδικασία προσαρμογής γίνεται σε πέντε στάδια και διαρκεί χρονικά δύο με τρία χρόνια ξεκινώντας από την περίοδο πριν την τελική απόφαση και τελειώνοντας με την εγκαθίδρυση μια νέας ομοιόστασης είτε ως μονογονεϊκή οικογένεια είτε ως οικογένεια στα πλαίσια ενός δεύτερου γάμου/συμβίωσης. Η μετάβαση είναι σταδιακή και ξεκινάει πολύ πριν την απόφαση αυτή καθ΄ αυτή για τον χωρισμό. Συχνά ένας από τους δύο συντρόφους παλεύει καιρό με την ιδέα του διαζυγίου ως λύση στον ανικανοποίητο τρόπο ζωής μέσα στη συμβίωση. Το τέλος σηματοδοτείται με μια νέα σταθερότητα με τρόπο που να είναι κατανοητή και αποδεκτή από όλα τα μέλη της οικογένειας αλλά και του ευρύτερου οικογενειακού περιβάλλοντος (πατρικές οικογένειες των συντρόφων).

Στάδιο 1ο: Προσωπική Συνειδητότητα

Τουλάχιστον ένας από τους δύο συζύγους σκέφτεται το διαζύγιο, οπότε και ξεκινάει μια διαδικασία σταδιακής συναισθηματικής απομάκρυνσης, η οποία αρχίζει και φαίνεται μέσα από ξεχωριστές δραστηριότητες και ενδιαφέροντα. Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από έντονο συναίσθημα καταπίεσης με συχνές συγκρούσεις, συμπεριφορές που περιλαμβάνουν κατηγορίες, λόγια που πληγώνουν, απαξίωση του συντρόφου, κατάθλιψη, υψηλό άγχος και σχεδόν πάντα μεγάλη αμφιθυμία. Συχνά την περίοδο αυτή υπάρχει μια εξωσυζυγική σχέση, η οποία συντηρεί την αποφυγή λήψης μια απόφασης. Το πιο δύσκολο κομμάτι εδώ είναι η αναποφασιστικότητα. Για τον/την σύζυγο που θα πάρει την τελική απόφαση του χωρισμού το στάδιο αυτό είναι ίσως το πιο δύσκολο από όλα καθώς παλεύει με τεράστιες τύψεις και ενοχές.

2ο στάδιο: Συνειδητότητα στην οικογένεια

Το στάδιο που ορίζεται ως αυτό πριν το χωρισμό περιλαμβάνει την αποκάλυψη του μυστικού. Για κάποιες οικογένειες το στάδιο αυτό σηματοδοτεί μια περίοδο μεγάλης αναταραχής και ανισορροπίας. Αν το σύστημα καταφέρει να λειτουργήσει με ψυχραιμία αυτή τη χρονική στιγμή, τότε το ζευγάρι θα μπορέσει να χωρίσει παίρνοντας την απόφαση του διαζυγίου με καθαρό μυαλό.  Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων ο ένας από τους δύο θέλει περισσότερο από τον άλλο να αποχωρήσει. Οι έρευνες δείχνουν, ότι οι γυναίκες είναι αυτές που παίρνουν πιο συχνά την πρωτοβουλία, ενώ οι άντρες τείνουν να την αποφεύγουν. Για τον/την σύντροφο που δεν παίρνει την πρωτοβουλία του χωρισμού όσο πιο ξαφνική και απρόσμενη είναι μια τέτοια απόφαση από τον άλλο, τόσο πιο δύσκολη είναι η συναισθηματική προσαρμογή για τον ίδιο, καθώς βιώνεται μια αίσθηση ολικής απώλειας της αυτοεκτίμησης, έλλειψης δύναμης και εξευτελισμού.

3ο στάδιο: Διάσπαση του συστήματος

Στο στάδιο αυτό λαμβάνει χώρα ο χωρισμός. Ο τρόπος που θα συμβεί εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το πώς εξελίχθηκαν τα δύο προηγούμενα στάδια. Όσο περισσότερες αντιδράσεις, ενστάσεις, συγκρούσεις υπάρχουν μέσα στην οικογένεια τόσο πιο βαθιά είναι η κρίση στο στάδιο του χωρισμού. Αρχικά ο κάθε σύντροφος βρίσκεται σε κατάσταση έντονης συναισθηματικής ευαλωτότητας και αυτό εμπλέκεται με την καθημερινή λειτουργικότητα του καθενός. Τα πιο συνηθισμένα συμπτώματα περιλαμβάνουν αδυναμία να δουλέψει το άτομο αποδοτικά, εξασθενημένο ανοσοποιητικό, αυξομειώσεις βάρους, διαταραχή του ύπνου, σεξουαλική δυσλειτουργία, κατάχρηση ουσιών (αλκοόλ, νικοτίνη). Η αμφιθυμία είναι συνεχώς παρούσα. Στην συντριπτική πλειοψηφία παρατηρείται μια παρατεταμένη και επίμονη προσκόλληση προς τον/την σύντροφο παρόλα τα συναισθήματα θυμού και πικρίας. Με το πέρασμα του χρόνου η προσκόλληση αποκλιμακώνεται, ενώ ο θυμός είναι πιο ισχυρός και δεν υποχωρεί εύκολα. Κυριαρχούν συναισθήματα αβοηθησίας, έλλειψης ελέγχου στα γεγονότα, σεξουαλικής ανικανότητας, απώλειας, μοναξιάς καθώς και προβλήματα προσδιορισμού ταυτότητας. Πολλοί δεν είναι ευχαριστημένοι με τη νέα τους ζωή και εύχονται να είχαν προσπαθήσει περισσότερο να σώσουν το γάμο τους. Αυτός που πήρε την πρωτοβουλία του χωρισμού μπορεί να το μετανιώσει και να θέλει επανασύνδεση, ενώ αυτός που έπρεπε να δεχθεί την απόφαση μπορεί να βρίσκεται διαδικασία ανασυγκρότησης (μέσω ψυχοθεραπείας κυρίως) και να μην θέλει να βρεθεί ξανά ευάλωτος και πληγωμένος. Μπορεί να υπάρξουν χωρισμοί και επανασυνδέσεις. Σχεδόν τα μισά παντρεμένα ζευγάρια χωρίζουν και επανασυνδέονται τουλάχιστον μια φορά δημιουργώντας αντιφατικά μηνύματα στα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας (τα παιδιά κατά πρώτο λόγο). Μια τέτοια κατάσταση δημιουργεί ασάφεια ως προς την αναγκαία αναδιοργάνωση του συστήματος, έτσι ώστε να γεφυρωθούν οι απόντες ρόλοι.

Οι γυναίκες αντιδρούν διαφορετικά από τους άντρες. Οι γυναίκες τείνουν να είναι πιο θυμωμένες προς τους συζύγους κατά τη διαδικασία του διαζυγίου. Συγκρούονται καθολικά με την κατάσταση που ζούνε. Διανύουν μια περίοδο συναισθηματικής “αναμπουμπούλας”, θυμώνουν ή γίνονται καταθλιπτικές και μετά ανακάμπτουν. Πολλοί άντρες αντιμετωπίζουν την κατάσταση πέφτοντας με τα μούτρα στη δουλειά με αποτέλεσμα να βιώσουν κάποια στιγμή την απόλυτη έλλειψη ποιότητας ζωής.

4ο στάδιο: Αναδιοργάνωση του συστήματος

Στο στάδιο αυτό ξεκαθαρίζει ένα καινούριο πλαίσιο με νέα όρια και κανόνες. Η διαδικασία του διαζυγίου –μια μεταβατική φάση- δημιουργεί αναστάτωση και μπέρδεμα σε όλα τα μέλη της οικογένειας. Ο ένας από τους δύο γονιούς αναγκαστικά πλέον απουσιάζει από το σπίτι. Η οικογένεια χρειάζεται να βρει νέους ρυθμούς λειτουργίας μέσα στην καθημερινότητα. Το άγχος των χωρισμένων γονιών επηρεάζει αντίστοιχα τα παιδιά. Όσο περισσότερο αποκόπτεται ο γονιός που δεν ζει μαζί με τα παιδιά, τόσο πιο δυσλειτουργικοί θα είναι οι ρόλοι και των δύο γονιών μέσα στο νέο πλαίσιο. Για το λόγο αυτό είναι σημαντική η παρουσία με άλλους τρόπους του γονιού που έχει φύγει από το σπίτι.

Διαμορφώνονται νέοι κανόνες σε ότι αφορά τις συνήθειες και την καθημερινότητα. Οι ρόλοι, το πλαίσιο λειτουργίας, τα μέλη του νέου συστήματος καθώς και η ιεραρχική δομή αλλάζουν. Αυτά με τη σειρά τους επηρεάζουν τις επιμέρους σχέσεις των μελών μεταξύ τους: σύντροφος με σύντροφο, γονιός με παιδιά, αδέρφια μεταξύ τους, γιαγιάδες/παππούδες με εγγόνια.

5ο στάδιο: Επαναπροσδιορισμός τους συστήματος

Το πέμπτο και τελευταίο στάδιο λαμβάνει χώρα, όταν η οικογένεια έχει ανταποκριθεί στις απαιτήσεις των προηγούμενων φάσεων και πλέον αποκτά έναν νέο αυτοπροσδιορισμό. Οι νέοι ρόλοι και τα καινούρια όρια έχουν αποσαφηνιστεί και, αν και εφόσον ασκείται καλή γονική μέριμνα, όλα τα μέλη έχουν συμπεριληφθεί στο νέο σύστημα χωρίς συναισθήματα παραμέλησης. Στις περιπτώσεις όπου υπάρχει μια καλή και συνεχόμενη συνεργασία των πρώην συζύγων, το σύστημα σταθεροποιείται πιο γρήγορα και πιο αποδοτικά. 

*επόμενο άρθρο: Διαζύγιο και Παιδιά

Πηγή: B. Carter & M. McGoldrick (1989). The Changing Family Life Cycle – A Framework for Family Therapy (second edition), Allyn and Bacon