Πες μου τι φταίει: Ζωή στο τώρα ή για το τώρα;

της Κατερίνας Τζιωρίδου

Ζήσε στο τώρα ή ζήσε για το τώρα;

Τα συναισθήματα από τη φύση τους συμβαίνουν στο παρόν. Χρωματίζουν το τώρα και καθοδηγούν τη δράση του ατόμου προς άμεσα εφικτούς στόχους. Πολλές είναι οι ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις που έχουν οριοθετηθεί γύρω από τη σημαντικότητα του να ζει το άτομο στο Εδώ και Τώρα. Οι επικριτές από την άλλη υποστηρίζουν, ότι το να ζει κανείς στο παρόν δεν είναι υγιές. Λένε, ότι μια τέτοια στάση οδηγεί σε μια ζωή γεμάτη παρορμήσεις και ότι, όταν το άτομο καθοδηγείται από τα συναισθήματα στο τώρα, θα το διακατέχει άγνοια των συνεπειών στο μέλλον. Υπάρχει όμως μια σημαντική διαφοροποίηση ανάμεσα στο Ζω-στο-τώρα και στο Ζω-για-το-τώρα.

Το Ζω-στο-τώρα είναι υγιές και απαιτεί αυξημένη επαγρύπνηση. Οι άνθρωποι που ζουν στο παρόν έχουν συνείδηση του περιβάλλοντος που τους περιβάλλει αλλά και των δικών τους συναισθηματικών αντιδράσεων σε αυτό. Για παράδειγμα συνειδητοποιούν τη χαρά μέσα τους, όταν ένα αγαπημένο πρόσωπο τους χαμογελά. Ή σε μια στιγμή βαθύ αναστεναγμού αντιλαμβάνονται, ότι κάτι δύσκολο τους βαραίνει. Το άτομο αισθάνεται πιο εναρμονισμένο με τον εσωτερικό του κόσμο, όταν το σημείο αναφοράς του είναι το Εδώ και Τώρα, καθώς αυτό λειτουργεί σαν πυξίδα.

Το Ζω-για-το-τώρα είναι ισοδύναμο με την ασυλλόγιστη παρορμητικότητα. Οι άνθρωποι που ζουν για τη στιγμή κάνουν ό,τι νιώθουν να τους βγαίνει αβίαστα και χωρίς πολύ σκέψη. Έτσι όμως αδυνατούν να υπολογίσουν πιθανές συνέπειες. Εδώ το συναίσθημα λειτουργεί ανεξέλεγκτα και γίνεται εχθρός της κατάκτησης στόχων και της αυτοπραγμάτωσης.

Παρελθόν και Μέλλον

Παρόλο που τα συναισθήματα έχουν τη βάση τους στο παρόν, βρίσκονται υπό την επήρεια του παρελθόντος και επηρεάζουν με τη σειρά τους αντίστοιχα το μέλλον. Το παρελθόν εξακολουθεί να ζει στο παρόν διαμορφώνοντας στο άτομο τον τρόπο που βιώνει τα γεγονότα στο σήμερα. Οι άνθρωποι αντιδρούν και αλληλεπιδρούν στο σήμερα έχοντας τις εσωτερικές άγκυρες τους στη προσωπικό ιστορικό των συναισθημάτων που τους συνοδεύει. Το να θυμάται κανείς συμβάντα από το παρελθόν γεννά συναισθήματα. Ό,τι έχει μάθει το άτομο από την παιδική ηλικία μέχρι και την ενηλικίωση έχει αποθηκευθεί στη συναισθηματική μνήμη. Απρόσμενα συναισθήματα που ξεπηδάνε στο σήμερα -άλλοτε ευχάριστα και άλλοτε δυσάρεστα- μπορεί να έρχονται από το παρελθόν. Για παράδειγμα μια αίσθηση λύπης μπορεί να κυριαρχήσει, όταν κάποιος θυμηθεί μέσα από μια φωτογραφία τον γονιό που έχει πεθάνει. Αυτές οι “εισβολές” συνήθως συμβαίνουν ανεξέλεγκτα. Τέτοια συναισθήματα είναι συχνά η πηγή συναισθηματικών διαταραχών. Στην ψυχοθεραπευτική δουλειά χρειάζεται σε τέτοιες περιπτώσεις να γίνει ο διαχωρισμός ανάμεσα στα άλυτα συναισθήματα που αφορούν γεγονότα του παρελθόντος και στις συναισθηματικές αντιδράσεις σε τωρινές καταστάσεις. Οι άνθρωποι πολλές φορές αντιδρούν σε καταστάσεις του σήμερα με συναισθήματα που αφορούν καταστάσεις του παρελθόντος. Έτσι για παράδειγμα η παραμελημένη σύντροφος αντιδρά με εκείνο το θυμό στον σύντροφο της που της δημιουργεί ακόμη ο πατέρας της, επειδή όταν ήταν η ίδια παιδί δεν είχε κοντά της τον πατέρα της.

Η προσμονή των μελλοντικών συμβάντων δημιουργεί επίσης συναισθήματα στο σήμερα, κυρίως ανησυχία και έγνοια. Εδώ υπάρχει η διαφορά σε σχέση με τα συναισθήματα που έρχονται από το παρελθόν, ότι ακόμη τίποτα δεν έχει συμβεί και όμως το άτομο νιώθει πράγματα για το μέλει γενέσθαι. Είναι δύσκολη η διαχείριση τέτοιων συναισθημάτων, καθώς αφορούν γεγονότα τα οποία μπορεί μεν να συμβούν, αλλά προς το παρόν δε συμβαίνουν. Π.χ. ο γονιός ανησυχεί, ότι το παιδί του δεν θα καταφέρει να ζήσει μόνο του σε δικό του σπίτι. Μπαίνει έτσι σε μια λαίλαπα συναισθημάτων ανησυχίας με την υπόθεση και μόνο, ότι το παιδί είναι ανίκανο να τα καταφέρει. Έχουμε λοιπόν πραγματικές συναισθηματικές αντιδράσεις σε μελλοντικές σκηνές που παίζονται σε ένα φαντασιακό θέατρο στο μυαλό του ατόμου.

Το να σκέφτεται και να φαντάζεται κανείς τι μέλει γενέσθαι είναι ωστόσο απαραίτητο, καθώς βοηθάει το άτομο να σκεφτεί πώς θα μπορούσε να αντιδράσει σε μια μελλοντική συνθήκη και να πάρει ανάλογες αποφάσεις στο σήμερα. Χρησιμοποιώντας αυτή τη δεξιότητα μπορεί να έχει μια “δοκιμαστική” συναισθηματική εμπειρία στο τώρα. Αν κάποιος π.χ. φαντάζεται πώς θα είναι η ζωή του χωρίς τον/τη σύντροφο, μπορεί να συνειδητοποιήσει το μέγεθος της απουσίας και αυτό με τη σειρά του να τον κάνει να ξανασκεφτεί, αν θέλει πραγματικά να χωρίσει.

Αναφερόμαστε σε μια υγιή κατάσταση, όταν το άτομο φαντάζεται τις συναισθηματικές του αντιδράσεις σε μελλοντικά γεγονότα και αυτό τον βοηθά να προγραμματίσει καλύτερα τη δράση του στο σήμερα. Μη υγιής είναι η κατάσταση, όπου το άτομο βασανίζεται για μελλοντικά γεγονότα και συμπεριφέρεται σα να συμβαίνουν τώρα. Για παράδειγμα θρηνεί ήδη ένα αγαπημένο πρόσωπο που βρίσκεται κοντά στο θάνατο, ενώ ακόμη δεν έχει πεθάνει. Έτσι χάνει τις λιγοστές στιγμές που το έχει ακόμη κοντά του, καθώς με το μυαλό και το συναίσθημα βρίσκεται ήδη στο βαρύ συναίσθημα του πένθους.

Είναι σημαντικό να γίνεται η διάκριση ανάμεσα στα συναισθήματα που βιώνονται και αποτελούν αντίδραση σε τωρινές καταστάσεις και στα συναισθήματα που βιώνονται και αποτελούν αντίδραση σε μελλοντικά σενάρια. Το κάθε ένα εξυπηρετεί διαφορετικό σκοπό στην πορεία της ζωής.

Παρελθόν Παρόν Μέλλον – ο συγκερασμός

Τα συναισθήματα κουβαλάνε τη μνήμη του παρελθόντος, μεταλλάσσονται και εκφράζονται στις τωρινές καταστάσεις και διαμορφώνουν τον εσωτερικό κόσμο του ατόμου για το μέλλον. Το άτομο που του συμπεριφέρθηκαν καλά ως παιδί αντιλαμβάνεται τον κόσμο ως ένα ασφαλές μέρος και αισθάνεται θετικά. Το άτομο που στερήθηκε συναισθηματικά καθώς μεγάλωνε χτίζει μέσα του μια αίσθηση ενός κόσμου επικίνδυνου, αισθάνεται τους άλλους αδιάφορους και βιώνει έναν φοβικό εαυτό. Σε ανάλογες ράγες θα κινηθεί και σε συνθήκες που θα προκύψουν στο μέλλον. Η συναισθηματική μνήμη ενεργοποιείται, όταν νιώθει κανείς πράγματα και ανθρώπους γύρω του. Αυτή η σοφία των συναισθημάτων που έχουν αποθηκευθεί στο σώμα αποτελεί πυξίδα για ό,τι βιώνεται στο παρόν και ότι είναι να βιωθεί στο μέλλον.

*Πηγή: Leslie S. Greenberg, Emotion-focused therapy: coaching clients to work through their feelings, American Psychological Association