Πρόσωπα, καθρέφτες της ψυχής

Του Γιώργου Τούλα 

Πέμπτη βράδυ. Τρομακτική παγωνιά στους άδειους δρόμους των Βρυξελλών. Στη Bozar ξεκινά μια ξενάγηση σε μια από τις πιο συζητημένες εκθέσεις της χρονιάς στην Ευρώπη. Μια έκθεση που προετοιμάζονταν για περισσότερο από δυο χρόνια. Faces then, Faces now. Πρόσωπα τότε λοιπόν, παλιά στην Αναγγέννηση στις Κάτω Χώρες, πρόσωπα άλλων εποχών από ζωγράφους της εποχής και πρόσωπα σημερινά. Πλάι στις σάλες με τα πρόσωπα των ευγενών του 15ου και του 16ου αιώνα, τα πρόσωπα που υποχρεωτικά καταγράφονταν σαν πλάσματα του θεού σε ένα λίκνο αθωότητας και τα πρόσωπα των γαλαζοαίματων της εποχής έρχονται οι σάλες με τα σημερινά πορτρέτα σε μια αντίστιξη. Των τελευταίων δεκαετιών. Πολλά από αυτά αποτίουν φόρο τιμής σε κείνα των παλιών πορτρέτων, στημένα λες με τον ίδιο τρόπο, σαν μια φυσική χρονική συνέχεια. Άλλα σκληρά, πιο κοντά στο σήμερα. Πρόσωπα απόκληρων, ανθρώπων χωρίς τύχη. Πρόσωπα καθημερινά. Συγκλονιστικά. Αδιάφορα. Πρόσωπα που το ύφος τους αναβλύζει πυγμή. Και άλλα που προδίδουν την απόγνωση.

Εικόνα: Alberto Garcia-Alix, Autorretrato. Mi lado femenino, 2002

Περπατάμε ανάμεσα στα πρόσωπα που μας κοιτάζουν από παντού. Ανάμεσα μας ένας υψηλός προσκεκλημένος. Έφτασε αθόρυβα, κυριολεκτικά με τη συνοδεία ενός μόνο αστυνομικού με πολιτικά. Περπατά δίπλα μας. Ακούει προσεκτικά την ξενάγηση χωρίς να βιάζεται. Χωρίς να χρειάζεται ειδική περιποίηση. Είναι ο Βέλγος πρωθυπουργός. Εντυπωσιακά προσηνής. Ασυνήθιστα οικείος για τα ελληνικά πρότυπα. Κάποια στιγμή στέκεται μπροστά σε τρία πορτρέτα που δεν μοιάζουν με τα υπόλοιπα. Εκπέμπουν μια απόκοσμη γαλήνη. Είναι καλόγεροι, του λέει ο επιμελητής της έκθεσης, στο Άγιο Όρος. Ο φωτογράφος είναι Έλληνας. Λέγεται Στράτος Καλαφάτης. Ο Στράτος στέκεται πιο πίσω. Απολύτως σεμνός, δεν κάνει ούτε ένα βήμα να δειχτεί στον πρωθυπουργό. Δεν είναι ο μόνος Έλληνας που συμμετέχει σε αυτή την έκθεση με κολοσσούς του παγκόσμιου πορτρέτου. Είναι άλλοι δυο Έλληνες σε αυτή την έκθεση. Ο Ιγνατιάδης και ο Μάρκου. Επιτυχία μεγάλη. Όταν Βέλγος, ας πούμε, είναι μόνο ένας. Δεν είναι η μόνη ελληνική επιτυχία. Συνδιοργανωτές της έκθεσης «Faces Το πορτρέτο στην ευρωπαϊκή φωτογραφία μετά το 1990» είναι η BOZAR – Palais des Beaux-Arts (Bρυξέλλες, Bέλγιο), το Nederlands Fotomuseum (Ρότερνταμ, Ολλανδία) και το Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης (Θεσσαλονίκη, Ελλάδα). Μια μεγάλη επιτυχία του ελληνικού φωτογραφικού μουσείου, αυτή η έκθεση που προετοιμάστηκε εντατικά μια διετία και σήμερα αποτελεί ένα κορυφαίο γεγονός για τη Δυτική Ευρώπη. Τα λεωφορεία της πόλης είναι όλα ντυμένα με τα πορτρέτα, τα περιοδικά της κυκλοφορούν με εξώφυλλο την έκθεση, οι δημοσιογράφοι από τις γειτονικές μεγάλες χώρες έρχονται ομαδικά να την καλύψουν. Η avant garde της παγκόσμιας φωτογραφίας, 32 φωτογράφοι που με τη δουλειά τους διαμόρφωσαν τις τελευταίες δεκαετίες σε ένα μεγάλο βαθμό το ευρωπαϊκό φωτογραφικό πορτρέτο. Οι Tina Barney, Sergey Bratkov, Koos Breukel, Clegg & Guttmann, Anton Corbijn, Christian Courrèges, Denis Darzacq, Luc Delahaye, Rineke Dijkstra, Jitka Hanzlová, Alberto García-Alix, Boris Mikhailov, Hellen van Meene, Jorge Molder, Lucia Nimcova, Adam Pańczuk, Dita Pepe, Anders Petersen, Paola De Pietri, Jorma Puranen, Thomas Ruff, Clare Strand, Beat Streuli, Thomas Struth, Juergen Teller, Ari Versluis & Ellie Uyttenbroek, Stephan Vanfleteren, Manfred Willmann, Κωνσταντίνος Ιγνατιάδης, Στράτος Καλαφάτης και Νίκος Μάρκου.

Εικόνα: Koos Breukel, Mother, 1962

Με κοινό παρονομαστή την ευρωπαϊκή ήπειρο και όσα καταιγιστικά της συνέβησαν από την πτώση του τείχους και δω, η έκθεση σε βάζει στη διαδικασία της αναζήτησης. Καθώς περπατάς ανάμεσα στα εκατοντάδες έργα της, σε εμβληματικές σειρές πασίγνωστων εικόνων που κοστίζουν μυθικά ποσά στο χρηματιστήριο της τέχνης ή λιγότερο γνωστές αλλά εξίσου εντυπωσιακές εικόνες, γλιστράς ανάμεσα σε ταυτότητες, εθνικές, ταξικές, φυλετικές. Ανάμεσα σε πρόσωπα ισχύος ή ανώνυμους που ο φακός συνέλαβε εν γνώσει ή εν αγνοία τους. Σε σκηνικά στούντιο, φυσικούς χώρους, ή απλά στο δρόμο. Και συ, θέλοντας και μη, μπαίνεις διαρκώς στη διαδικασία της αναμέτρησης με αυτά τα εκατοντάδες βλέμματα που σε κοιτούν με προσμονή, αποστροφή, ενδιαφέρον, απόγνωση, πόνο, χαρά, και δεκάδες άλλα συναισθήματα. Και γίνεσαι κοινωνός των ιστοριών τους, φανερών ή κρυφών, και γίνονται τα πρόσωπα αυτά μάρτυρες της ψυχικής διάθεσης των ανθρώπων που πόζαραν ηθελημένα ή φευγαλέα. Η Ευρώπη δυόμισι δεκαετιών σε όλο της το μεγαλείο και με όλες τις αντιφάσεις.

Περιπλανήθηκα τρεις φορές στην έκθεση. Κάθε φορά τα συναισθήματα ήταν αλλιώτικα. Και κρυφάκουσα τη βραδιά των εγκαινίων συζητήσεις και ερμηνείες ενδιαφέρουσες από τους πρώτους επισκέπτες της. Ανθρώπων που έφευγαν γοητευμένοι και προβληματισμένοι. Πάντως με τα ματιά ανοιχτά. Έχοντας συναντήσει τα βλέμματα των ανθρώπων που εικονίζονται. Τα βλέμματα της κοινής μας ηπείρου. Της κοινής μας πατρίδας. Και νιώθω ευτυχής για την ευκαιρία που μου δόθηκε να παρακολουθήσω από κοντά την έναρξη μιας μεγάλης ιστορίας που θα μείνει στην Βρυξέλλες μέχρι το τέλος Μαΐου για να πάει μετά στο Ρότερνταμ και να καταλήξει τοn Σεπτέμβρη στη Θεσσαλονίκη, στο λιμάνι της πόλης σε μια συμβολική προσάραξη στα πιο νότια νερά της ηπείρου. Ένα μεγάλο ευχαριστώ στο Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης για τη δουλειά που έκαναν και κάνουν αθόρυβα τόσα χρόνια προάγοντας την ελληνική και παγκόσμια φωτογραφία. Βγαίνοντας στην παγωμένη Grande Place των Βρυξελλών, τη νύχτα των εγκαινίων, είδα τρία κορίτσια που τραβούσαν χαμογελαστά μια selfie. Η ιστορική πλατεία πίσω χάνονταν στην οθόνη του κινητού και στο πλάνο κυριαρχούσε το χαμόγελο των τριών κοριτσιών. Τα πορτρέτα της Ευρώπης συνεχίζονται. Ίσως πιο δημοφιλή από ποτέ…

Εικόνα: Adam Panczuk, Karczeby, 2008-2010

Εικόνα: Κωνσταντίνος Ιγνατιάδης, Marina Abramovic, Παρίσι 1990

Εικόνα: Στράτος Καλαφάτης, Ιερομόναχος Θωμάς, Καρούλια, 2008

Εικόνα: Νίκος Μάρκου, 02.03.2013

Επιμέλεια: Frits Gierstberg

Συμβουλευτική επιτροπή: Βαγγέλης Ιωακειμίδης, Olga Sviblova, Gautier Platteau, Christophe De Jaeger, Αλεξάνδρα Αθανασιάδου Coproduction: BOZAR – Palais des Beaux-Arts Brussels, Nederlands Fotomuseum Rotterdam

*Αρχική εικόνα: Tina Barney, The Brocade Walls, 2003