Προστατεύεις μόνο ό,τι αγαπάς και αγαπάς μόνο ό,τι γνωρίζεις: η εξαφάνιση της εμπειρίας
Γιατί η ανθρωπότητα στέκεται απαθής μπροστά σε μια πορεία που όλα τα δεδομένα δείχνουν ότι οδηγεί στην αυτοκαταστροφή της;
Λέξεις: Σπύρος Γκέλης
To 2020 η ανθρωπότητα έφτασε σε ένα νέο ορόσημο στην κυριαρχία της στον πλανήτη: η μάζα των ανθρωπογενών αντικειμένων υπερέβη για πρώτη φορά τη μάζα όλων των ζωντανών όντων στη Γη ¹. Δρόμοι, σπίτια, εμπορικά κέντρα, αλιευτικά σκάφη, χαρτί εκτυπωτών, κούπες καφέ, κινητά τηλέφωνα και όλες οι άλλες υποδομές της καθημερινής ζωής ζυγίζουν τώρα περίπου 1,1 τρισεκατομμύρια μετρικούς τόνους-ίσο με το συνδυασμένο ξηρό βάρος όλων των φυτών, ζώων, μυκήτων, βακτηρίων, αρχαίων και πρωτίστων στον πλανήτη.
Η δημιουργία αυτής της ανθρωπογενούς μάζας έχει επιταχυνθεί γρήγορα τα τελευταία 120 χρόνια: από μόλις το 3% της παγκόσμιας βιομάζας (το βάρος των ζωντανών οργανισμών δηλαδή) το έτος 1900, τα τεχνητά αντικείμενα έχουν φτάσει σήμερα στο ίδιο επίπεδο με αυτή. Eν τω μεταξύ, η ποσότητα νέων προϊόντων που παράγονται κάθε εβδομάδα είναι ισοδύναμη με το μέσο σωματικό βάρος όλης της ανθρωπότητας.
Tαυτόχρονα με την αύξηση της ανθρωπογενούς βιομάζας συμβαίνει μιας πολύ μεγάλης κλίμακας εξαφάνιση της άγριας ζωής: Η τελευταία (2024) αναφορά “living planet”² που εκδίδει κάθε χρόνο το WWF εκτιμά ότι οι πληθυσμοί της άγριας ζωής έχουν ελαττωθεί κατά 73% από το 1970 μέχρι σήμερα. H ανθρωπότητα δηλαδή, έχει εξαλείψει μέσα σε 50-55 χρόνια πάνω από το 70% των πληθυσμών θηλαστικών, πτηνών, ερπετών και ψαριών (για να καταλάβετε τι σημαίνει αυτό, 70% μείωση στον ανθρώπινο πληθυσμό θα σήμαινε να “αδειάσει” Βόρεια και Νότια Αμερική, Ευρώπη, Αφρική, Κίνα και Ωκεανία).
Το 96% όλων των χερσαίων θηλαστικών που υπάρχουν στον πλανήτη είναι τώρα εκτρεφόμενα ζώα ή άνθρωποι και το 70% των πτηνών είναι εκτρεφόμενα πουλερικά³. Η καταστροφή είναι τόσο μεγάλη που πολλοί επιστήμονες θεωρούν ότι είναι η αρχή της 6ης μαζικής εξαφάνισης ειδών, της πρώτης που προκαλείται από ένα είδος-το είδος μας (4).
Η αδιανόητη (και ολοένα αυξανόμενη) κατανάλωση τροφής και πόρων από τους ανθρώπους καταστρέφει το παγκόσμιο τροφικό πλέγμα από το οποίο οι άνθρωποι εξαρτώνται άμεσα για καθαρό αέρα, νερό και τροφή. Για πολλούς επιστήμονες η ανθρωπότητα μοιάζει με τις ηρωίδες της ταινίας Θέλμα και Λουίζ: έχει βάλει τον εαυτό της σε ένα γρήγορο αμάξι και οδεύει προς τον γκρεμό-ανέμελη, περήφανη και χαμογελαστή. Οι φωνές που ακούγονται εδώ και δεκαετίες μοιάζουν πραγματικά φωνές στην έρημο, στην έρημο που φτιάχνει ο άνθρωπος και όλο μεγαλώνει.
Γιατί όμως συμβαίνει αυτό; Γιατί η ανθρωπότητα στέκεται απαθής μπροστά σε μια πορεία που όλα τα δεδομένα δείχνουν ότι οδηγεί στην αυτοκαταστροφή της; Φταίνε οι πολιτικοί (γιατί αυτοί λαμβάνουν τις κρίσιμες αποφάσεις-και ξέρουμε λίγο-πολύ πώς τις λαμβάνουν); Φταίει η φθίνουσα παιδεία μας που μεταξύ άλλων αποτυγχάνει να συνδέσει την φύση με τον πολιτισμό μας (ενώ για χώρες όπως η Ελλάδα είναι τόσο εμφανής αυτή η σύνδεση, από το «Τι είναι η πατρίδα μας; Μην είν’ οι κάμποι;
Μην είναι τ’ άσπαρτα ψηλά βουνά;» του Πολέμη μέχρι την ερωτική σχέση της Ελλάδας με τη φύση της που κατέγραψε ο Ελύτης). Τι στο καλό μπορεί να μας έχει συμβεί;
Εδώ υπάρχει ένας κρίσιμος παράγοντας που σήμερα έχει καταγραφεί από τους επιστήμονες: Όλο και περισσότερο, γίνεται λιγότερο πιθανό οι άνθρωποι-και ειδικά τα παιδιά- να έχουν άμεση επαφή με τη φύση (δηλαδή το φυσικό περιβάλλον και την άγρια ζωή που υπάρχει σε αυτό) στην καθημερινή τους ζωή. Ο Robert Pyle ονόμασε αυτή τη συνεχιζόμενη αποξένωση ως «εξαφάνιση της εμπειρίας», αλλά το φαινόμενο συνέχισε (και συνεχίζει) να τυγχάνει εκπληκτικά περιορισμένης προσοχής. Οι Soga & Gaston σε ένα άρθρο τους το 2016 μας εξήγησαν λίγο πιο λεπτομερώς τι σημαίνει αυτό: Κατέγραψαν σε διάφορες περιοχές του κόσμου το ποσοστό των ανθρώπων (ενήλικες και παιδιά) που έρχονται σε επαφή με τη φύση και βρήκαν ότι αυτό έχει μειωθεί σημαντικά (5).
Οι άνθρωποι ολοένα και λιγότερο γνωρίζουν τα ζώα, τα φυτά, τις αλλαγές που φέρουν στη φύση οι εποχές (και βεβαία ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι ζουν σε ανθρωπογενή-αστικά περιβάλλοντα).
Όμως ο άνθρωπος δεν έχει φτιαχτεί για να ζει έξω από τη φύση. Εδώ και πολλά χρόνια ο διάσημος βιολόγος και ιδρυτής της κοινωνιοβιολογίας Edward Wilson, είπε ότι από εξελικτικής πλευράς ο άνθρωπος έχει μια τέτοια συναισθηματική σύνδεση με τη φύση, και ειδικά με τη χλωρίδα, που είναι βαθιά ριζωμένη στη βιολογία μας. Πρότεινε τη λεγόμενη «υπόθεση της βιοφιλίας», η οποία συνοπτικά λέει ότι επειδή οι άνθρωποι έχουν εξελιχθεί με τη φύση και αποτελούν μέρος της, εξακολουθούν να παρουσιάζουν προσαρμογές που μας κάνουν να λειτουργούμε καλά όταν εκτιθέμεθα στο φυσικό περιβάλλον. Με παρόμοιο τρόπο, ο Kellert το 2002 παρατήρησε ότι η κοινωνία έχει «τόσο αποξενωθεί από τη φυσική της προέλευση, που δεν μπορεί να αναγνωρίσει τη βασική εξάρτηση του είδους μας από τη φύση ως προϋπόθεση ύπαρξης και ανάπτυξης». Οι συνέπειες αυτού είναι σημαντικές: η απώλεια της αλληλεπίδρασης με τη φύση οδηγεί σε επιδείνωση της δημόσιας υγείας και ευημερίας, μειωμένη συναισθηματική συνάφεια προς τη φύση και μείωση των φιλοπεριβαλλοντικών στάσεων και συμπεριφοράς. Και αυτό γίνεται ένας αυτοτροφοδοτούμενος κύκλος: όσο αδιαφορούμε για τη φύση τόσο λιγότερο ερχόμαστε σε επαφή μαζί της, τόσο λιγότερο ενδιαφερόμαστε να την προστατεύσουμε, τόσο λιγότερο δραστηριοποιούμαστε ενάντια σε πολιτικές που την καταστρέφουν.
Αν δούμε τη ζωή μας κάτω από αυτό το πρίσμα και αν κλείσουμε μια στιγμή τα μάτια και μεταφερθούμε σε οποιαδήποτε στιγμή βρεθήκαμε μέσα σε ένα δάσος, μυρίσαμε το χώμα, ακούσαμε τα τζιτζίκια ή τα πουλιά, τον ήχο που κάνει ένα κουκουνάρι καθώς πέφτει στις ξερές πευκοβελόνες, τις μυρωδιές της άνοιξης και το χρώμα της θάλασσας, αν θυμηθούμε πώς νιώθουμε όταν είμαστε εκεί τότε δεν χρειάζονται ούτε δεδομένα ούτε πολλή επιστήμη: κάθε δέντρο είναι σημαντικό, κάθε πάρκο μέσα σε μια πόλη είναι η ευκαιρία μας να συνδεθούμε με την ουσία της ύπαρξης μας. Καμιά τέτοια ευκαιρία δεν αξίζει να χαριστεί στο μπετό, τα καυσαέρια, το θόρυβο. Αν συμφωνούμε ότι τίποτα δεν αξίζει περισσότερο από τη ζωή μας, τότε πρέπει να ξαναθυμηθούμε πώς θα θέλαμε να είναι η ζωή μας-και πώς θα θέλαμε να την ζούμε.
*Ο Σπύρος Γκέλης είναι Αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Βιολογίας ΑΠΘ
Πηγές:
- Elhacham, E., Ben-Uri, L., Grozovski, J. et al. Global human-made mass exceeds all living biomass. Nature 588, 442–444 (2020). https://doi.org/10.1038/s41586-020-3010-5
- Living Planet Report, 2024. https://livingplanet.panda.org/
- Bar-On, Y.M., Philips, R., Milo, R. (2018). The biomass distribution on Earth. PNAS 115 (25) 6506-6511 https://doi.org/10.1073/pnas.1711842115
- Ceballos, G. Ehrlich, P.R., Dirzo, R. Biological annihilation via the ongoing sixth mass extinction signaled by vertebrate population losses and declines. (2017) PNAS 114 (30) E6089-E6096. https://doi.org/10.1073/pnas.1704949114
- 5. Soga, M., Gaston, K. (2016). Extinction of experience: the loss of human–nature interactions. Front. Ecol. Environ. 14 (2) 94-101 https://doi.org/10.1002/fee.1225
