Προϋποθέσεις για ένα αναπτυξιακό άλμα στην Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας
Πλεονεκτήματα και αδυναμίες της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας - Μια ανάλυση δεδομένων
Λέξεις: Λόης Λαμπριανίδης
Στο κείμενο αυτό επισημαίνουμε τα πλεονεκτήματα και τις αδυναμίες της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας (ΠΚΜ) και διατυπώνουμε σκέψεις για τις προϋποθέσεις μιας δυναμικής ανάπτυξής της.
Η ΠΚΜ έχει μεγαλύτερη συμμετοχή στην απασχόληση στη βιομηχανία (19,8%) και στα άτομα με πτυχίο τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (17%) σε σχέση με τη συμμετοχή της στον συνολικό πληθυσμό της χώρας (16,3%) και στη συνολική απασχόληση (16,2%), όμως συμβάλλει λιγότερο στην παραγωγή του ελληνικού ΑΕΠ (13,7%).
Παράλληλα, παρατηρείται μια γήρανση του πληθυσμού της, με αποτέλεσμα ο δείκτης ηλικιακής εξάρτησης (δηλ. ο λόγος ατόμων μη εργάσιμης ηλικίας/ άτομα εργάσιμης) να είναι χειρότερος από τον αντίστοιχο της χώρας.
Στο εσωτερικό της ΠΚΜ υπάρχει απόλυτη κυριαρχία του νομού Θεσσαλονίκης σε όλα τα στοιχεία (π.χ. ενώ ο νομός Θεσσαλονίκης συμβάλλει με 9,6% στο συνολικό ΑΕΠ, ο κάθε ένας από τους υπόλοιπους νομούς συμβάλλει από 0,6% -1,1%). Οι υπόλοιποι νομοί χαρακτηρίζονται από έντονη γήρανση και μείωση του πληθυσμού τους, κυρίως όμως από πολύ χαμηλά ποσοστά πτυχιούχων. Ενδεικτικά, την τελευταία 10ετία (2011- 2021), από τους 39 Δήμους της ΠΚΜ μόνο οι 7 σημείωσαν μικρή αύξηση (οι 6 ανήκουν στον Ν. Θεσσαλονίκης) ενώ οι υπόλοιποι σημείωσαν μείωση – και σε ορισμένες περιπτώσεις η μείωση είναι μεγαλύτερη από 20% (Αμφίπολης 22%, Ηράκλειας 26%, Ν. Ζίχνης 33%). Επίσης, υπάρχουν τεράστιες ανισότητες ως προς το ποσοστό του πληθυσμού των ανθρώπων ηλικίας 25-64 που είναι πτυχιούχοι τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Από τη μια, ο νομός Θεσσαλονίκης έχει 30,5%, ενώ από την άλλη οι νομοί Πέλλας 16,2%, Κιλκίς 17,1% και Χαλκιδικής 17,2% αντίστοιχα. Δηλαδή, οι περιοχές της υπαίθρου υφίστανται μια «διπλή διαρροή εγκεφάλων»:[1] ένα μέρος του εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού της φεύγει στο εξωτερικό (brain drain) και ένα άλλο στα μεγάλα αστικά κέντρα, γιατί η προοπτική επαγγελματικής απασχόλησης και η ποιότητα ζωής είναι κατώτερες των προσδοκιών του. Αυτό οδηγεί σε έναν φαύλο κύκλο περαιτέρω αποδυνάμωσης, καθώς σήμερα «στοιχείο–κλειδί» για την ανάπτυξη είναι το ανθρώπινο δυναμικό της.
Τι πρέπει να γίνει
- Χρειάζονται πολιτικές για ένα άλμα προς τα εμπρός. Δηλαδή, για μια τολμηρή αλλαγή κοινωνικο-οικονομικού παραδείγματος, που θα στοχεύει στην ποιοτική ανάπτυξη», η οποία θα στηρίζεται στο εξειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό και στην καινοτομική δυνατότητά του, αλλά και θα έχει ως στόχο τη σταδιακή αύξηση της παραγωγής προϊόντων και υπηρεσιών υψηλής προστιθέμενης αξίας, σε όλους τους τομείς (γεωργία, βιομηχανία, τουρισμό-υπηρεσίες). Παράλληλα θα στοχεύει στη μείωση των κοινωνικών και ενδοπεριφερειακών ανισοτήτων, με μια νέα και βιώσιμη ισορροπία μεταξύ κατανάλωσης-αποταμίευσης-επένδυσης και με μια νέα δημογραφική προοπτική. Μακριά από τη λογική των «μεγάλων έργων», της «οικονομίας των εργολάβων και του αυτοκινήτου», που είναι έργα μηδενικής προστιθέμενης αξίας και μηδενικής εξωστρέφειας.
Τα χρήματα υπάρχουν: η ΠΚΜ διαχειρίζεται πολύ μεγάλα ποσά (στο νέο ΕΣΠΑ 2021–27 έχει προϋπολογισμό 1,5 δισ. ευρώ). Όμως, για να επιτευχθεί ένα «αναπτυξιακό άλμα», αυτά πρέπει να διατεθούν στη βάση ενός ολοκληρωμένου μακροπρόθεσμου σχεδιασμού. Για αυτό η Περιφέρεια πρέπει να μπορεί να λειτουργήσει αναπτυξιακά (όπως το «αναπτυξιακό κράτος»), να χαράσσει δηλαδή αναπτυξιακές/βιομηχανικές πολιτικές. Αυτό προϋποθέτει πως θα διαθέτει την αναγκαία γνώση, μια «συλλογική αναλυτική ικανότητα» ώστε να ασκήσει «πολιτικές βασισμένες σε δεδομένα».
- Πρέπει επιπλέον να αξιοποιηθεί η υπάρχουσα δυναμική. Υπάρχει ένας σημαντικός τεχνολογικός πυρήνας γύρω από σημαντικές εταιρείες, κυρίως στη Θεσσαλονίκη. Εδώ υπάρχουν clusters της δημιουργικής βιομηχανίας με μεγάλη επιτυχία κυρίως στον κλάδο του design (Beetroot, Dolphin κ.ά.), σημαντικές εταιρείες τεχνολογίας ντόπιων συμφερόντων (π.χ. BETA CAE, Alumil, Kleeman), τεχνοβλαστοί από το πανεπιστήμιο (π.χ. Exothermia).
Τέλος, πολυεθνικές επιχειρήσεις έχουν δημιουργήσει κάποια μονάδα τους (π.χ. Accenture, Deloitte, Pfizer, Cisco, Profile Technologies κτλ.). Αυτή είναι αναμφίβολα μια πολύ θετική εξέλιξη. Ο βασικός λόγος προσέλκυσής τους είναι η παρουσία σημαντικού αριθμού ταλαντούχων επιστημόνων, κυρίως στον τομέα της ψηφιακής τεχνολογίας – και μάλιστα με συγκριτικά χαμηλές αμοιβές. Όμως, το σχετικά φτηνό εξειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό που παρέχει σήμερα η πόλη δεν αποτελεί σταθερή και αταλάντευτη οδό προς την ανάπτυξη. Είναι απαραίτητη η συμβολή του κράτους, της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και άλλων θεσμών, αλλά και της κοινωνίας των πολιτών, για έναν ολοκληρωμένο αναπτυξιακό σχεδιασμό. Έτσι μόνο θα μπορέσει να γίνει το επόμενο βήμα, που θα πρέπει να υποστηριχθεί με τη μορφή της αύξησης της τοπικά παραγόμενης προστιθέμενης αξίας, των συνεργειών με την υπόλοιπη οικονομία, της δημιουργίας σταθερών και καλά αμειβόμενων θέσεων εργασίας.
Χρειάζεται προσοχή ώστε να μη χαθεί ακόμη μια ευκαιρία, όπως έγινε με την ανάπτυξη του φασόν ετοίμου ενδύματος πριν από 30 περίπου χρόνια. Τότε που το κράτος, ενώ διέθεσε πολλά χρήματα για την ενίσχυση του κλάδου, τα διέθεσε σε λάθος κατεύθυνση (δηλ. επιχορηγήσεις για «εξαγωγές», ενώ ήταν φασόν) αντί για ενισχύσεις που θα βοηθούσαν πατώντας σε αυτό που είχαν ήδη (stepping stone), δηλαδή φασόν για μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες, προκειμένου να κάνουν το άλμα προς τα μπρος παράγοντας προϊόντα για τη διεθνή αγορά.[2]
- Πρέπει, τρίτον, να αξιοποιηθούν οι ευκαιρίες που η νέα τροπή της παγκοσμιοποίησης θα δημιουργήσει από τον επαναπατρισμό στην Ευρώπη κάποιων επιχειρηματικών δραστηριοτήτων, ώστε τα επιμέρους τμήματα των αλυσίδων αξίας να βρίσκονται σε γεωπολιτικά φιλικές περιοχές («friend–shoring»).[3] Ένα τυπικό τέτοιο παράδειγμα είναι η φαρμακοβιομηχανία Demo ΑΒΕΕ,[4] και βέβαια υπάρχουν και άλλες σχετικές ενδείξεις.[5]
Η δραστική ουσία ενός φαρμάκου είναι το συστατικό που του προσδίδει τη θεραπευτική του αποτελεσματικότητα. Ττο 60% της παγκόσμιας παραγωγής δραστικών ουσιών και των αντίστοιχων γενόσημων παράγονται σε Ινδία και Κίνα. Συνήθως, ο παραγωγός της δραστικής ουσίας στην Ασία είναι ο ίδιος που προμηθεύει τόσο τον παραγωγό του πρωτότυπου όσο και αυτόν του γενόσημου προϊόντος.
Σε όλη την διάρκεια της πανδημίας παρατηρήθηκαν σημαντικές ελλείψεις σε βασικές δραστικές ουσίες (αναισθητικά, αντιβιοτικά, αναλγητικά κι άλλα φάρμακα), οδηγώντας τους ηγέτες της ΕΕ να καθοδηγούν την επαναφορά της παραγωγής δραστικών ουσιών στην Ευρώπη.
Η DEMMO, αξιοποιώντας αυτή την ευκαιρία, ίδρυσε ένα νέο Κέντρο Έρευνας & Ανάπτυξης στη Θεσσαλονίκη με κύριο στόχο την ανάπτυξη γενοσήμων δραστικών ουσιών, και παράλληλα δημιούργησε μια νέα μονάδα στην Τρίπολη για παραγωγή δραστικών σκευασμάτων.
- Η έμφαση στον σχεδιασμό πρέπει να δίνεται στις ιδιαιτερότητες του τόπου, σε μια «τοποκεντρική πολιτική».[6] Ο ολοκληρωμένος σχεδιασμός πρέπει να προκύψει μέσα από διαβούλευση με την τοπική κοινωνία, τους παραγωγικούς φορείς της και τα πολιτικά κόμματα. Αυτό μέχρι πρότινος ήταν αδύνατον, γιατί η Θεσσαλονίκη ζούσε μια φαντασίωση. Όπως υποστηρίζει ο Θ. Καλογερέσης,[7] μέχρι τη 10ετία του 1990 η οικιστική ιεραρχία της χώρας χαρακτηρίζονταν από το δίπολο Αθήνα-Θεσσαλονίκη από τη μια και περιφέρεια από την άλλη. Αυτή η κατάσταση ήταν ένα βολικό αφήγημα για όλους τους εμπλεκόμενους. Για την κεντρική διοίκηση, η ύπαρξη μιας «συμπρωτεύουσας» συντηρούσε την ανυπόστατη ρητορική της αποκέντρωσης, χωρίς βέβαια αυτή να συνοδεύεται από την απαραίτητη αναδιανομή. Για τις τοπικές διοικήσεις, η φαντασίωση αυτή αποτελούσε το άλλοθι για την ανυπαρξία στρατηγικού σχεδιασμού. Έτσι, η ευθύνη διαμόρφωσης στρατηγικής δεν βάραινε τις τοπικές αρχές, οι οποίες μπορούσαν άνετα να διαμαρτύρονται ως οι μόνιμα αδικημένοι. Αυτό πλέον αντικαταστάθηκε από ένα μονοκεντρικό πρότυπο με την Αττική να επιβεβαιώνει τον κυρίαρχο ρόλο της στην αστική ιεραρχία της χώρας και τη Θεσσαλονίκη σταδιακά να μετατρέπεται στη μεγαλύτερη επαρχιακή πόλη.[8]
Τώρα είναι καιρός η τοπική κοινωνία πρέπει να χαράξει στρατηγική, δεν υπάρχουν πλεον δικαιολογίες. Για αυτό χρειάζεται να οικοδομηθεί ένας σταθερός συσχετισμός παραγωγικών και κοινωνικών δυνάμεων που θα προκύψει από τις κοινωνικοοικονομικές εκείνες ομάδες οι οποίες συμμερίζονται σε μεγάλο βαθμό τη διάγνωση αλλά και τους τρόπους επίλυσης των ευρύτερων κοινωνικών προκλήσεων – δυνάμεις που θα συμφωνούν στην ανάγκη για μείωση των κοινωνικών ανισοτήτων, παραγωγική αναβάθμιση, αναζωογόνηση της ελληνικής περιφέρειας, βελτίωση της ζώνης των κοινών, διακοπή της πορείας απαξίωσης του δημοσίου σε υγεία, παιδεία, επαναφορά του κρατικού ελέγχου σε στρατηγικούς τομείς.
Η στρατηγική αυτή θα πρέπει να στοχεύσει μεταξύ άλλων στα εξής: 1. Να πιέσει την κυβέρνηση να φέρει δραστηριότητες Ε&Α στη Θεσσαλονίκη αντι να τις αναθέτει όλες στην Αθήνα (π.χ. Δημόκριτο[9]), σαν ένδειξη αναγνώρισης της ύπαρξης ψηλού επιπέδου εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού, όπως έκαναν ήδη κάποιες πολυεθνικές και έστησαν επιχειρήσεις που το αξιοποιούν. Η Θεσσαλονίκη έτσι θα μπορούσε να αναπτύξει καινοτόμες επιχειρηματικές λειτουργίες. 2. Στη δημιουργία του Μητροπολιτικού Δήμου Θεσσαλονίκης[10]που σημαίνει ότι ο Δήμος Θεσσαλονίκης θα πρέπει να διασφαλίσει τη συνεργασία όλων των δήμων της Μητροπολιτικής περιοχής ώστε να δημιουργηθεί μια κρίσιμη μάζα (πληθυσμιακή, οικονομική και πολιτική) η οποία θα επιτρέψει στη Θεσσαλονίκη να αναδειχθεί σε σημαντικό πόλο. 3. Στη δημιουργία «Οργανισμού Ανάπτυξης και Ενίσχυσης της Συνεργασίας της ΝΑ Ευρώπης», που θα συντελέσει στην ανάπτυξη μεγαλύτερων βαθμών συνεργασίας με μια λογική συνανάπτυξης.[11]
- Τέλος, θα πρέπει να αντιμετωπιστούν οι τεράστιες ανισότητες (ως προς τις οικονομικές δραστηριότητες, τον πληθυσμό κ.λπ.) μεταξύ του νομού Θεσσαλονίκης, και κυρίως της πόλης της Θεσσαλονίκης, και των υπολοίπων νομών της ΠΚΜ. Ακόμη περισσότερο θα πρέπει να αντιμετωπισθεί το ζήτημα της ερήμωσης των μικρών οικισμών της ΠΚΜ. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να επιτευχθεί εν μέρει και με την επανιεράρχιση του οικιστικού δικτύου, και συγκεκριμένα με την ενίσχυση των προσφερόμενων υπηρεσιών στις μικρές πόλεις ώστε να συγκρατήσουν τη φυγή από τα γύρω χωριά.
[1] Όρο που εισάγαμε στο Λαμπριανίδης Λ., Πανώρη Α. & Καλογερέσης Θ. (2016). «Επίπεδα εκπαίδευσης και προοπτικές ανάπτυξης», στο Λαμπριανίδης Λ., Καλογερέσης Θ. & Καυκαλάς Γ. Χωρική ανάπτυξη και ανθρώπινο δυναμικό, Κριτική
[2] Λαμπριανίδης Λ. «Προϋποθέσεις για μία δυναμική πορεία της Θεσσαλονίκης προς τα εμπρός», Parallaxis 5.4.23
[3] Λαμπριανίδης Λ. “Ο κόσμος αλλάζει δραστικά και δημιουργεί νέες ευκαιρίες ” ΕΝΑ Institute Ιούλιος 2023
[5] Η ΕΕ κάλεσε τις εταιρείες αλουμινίου και ψευδαργύρου να διερευνήσουν τις δυνατότητες παραγωγής κρίσιμων μετάλλων για την κατασκευή μικροτσίπ, μετά το “μπλόκο” της Κίνας στις εξαγωγές δύο σπάνιων μετάλλων (γάλλιο και γερμάνιο). Μεταξύ άλλων προσέγγισε την Mytilineos και της ζήτησε να διερευνήσει τη δυνατότητα παραγωγής γαλλίου (Capital 14.7.23).
[6] Iammarino S., Rodriguez-Pose Α. & Storper Μ. (2019). «Regional inequality in Europe », Journal of Economic Geography 19, 273–298 και Barca F., McCann Ph. & Rodríguez-Pose A. (2012). “The Case for Regional Development Intervention,” Journal of Regional Science 52 (1): 134–52
[7] Καλογερέσης Θ. (υπο έκδοση) «Περιφερειακές Ανισότητες στην Ελλάδα», στο Λαμπριανίδης Λ., Λιάκος Α. & Σταθάκης Γ. (επιμ.) Αναζητώντας τον Άλλο Δρόμο.
[8] Λαμπριανίδης Λ. (2008). «Η πορεία ανάπτυξης της πόλης από τη δεκαετία του ‘80», στο Καυκαλάς Γ., Λαμπριανίδης Λ. & Παπαμίχος Ν. Η Θεσσαλονίκη στο μεταίχμιο, Κριτική
[9] Το σχέδιο της συμφωνίας Ελλάδας και Ισραήλ για από κοινού Έρευνα και Ανάπτυξη στην αμυντική βιομηχανία. Το σκέλος της καινοτομίας από την ελληνική πλευρά θα αναλάβει ο «Δημόκριτος» και θα συνεργαστεί με τη SIBAT (Διεύθυνση Διεθνούς Αμυντικής Συνεργασίας του Υπουργείου Άμυνας του Ισραήλ), που έχει στενή σχέση με την αμυντική βιομηχανία του Ισραήλ. Καθημερινή 9.8.23
[10] Η υπάρχουσα «Μητροπολιτική Θεσσαλονίκη» είναι ένα ψευδεπίγραφο που ελέγχεται από την Περιφέρεια.
[11] Υπάρχει ένα μεγάλο εύρος κοινών προβλημάτων που διαπερνά, το σύνολο σχεδόν των χωρών της περιοχής όπως: μικρές αγορές, περιορισμένη επενδυτική ελκυστικότητα, μεγάλη διαρροή εγκεφάλων, έντονο δημογραφικό πρόβλημα.
*O Λόης Λαμπριανίδης είναι Οικονομικός γεωγράφος, καθηγητής ΠΑΜΑΚ, π. Γενικός Γραμματέας Ιδιωτικών Επενδύσεων στο Υπουργείο Οικονομίας & Ανάπτυξης, Μέλος Γνωμοδοτικού Συμβουλίου ΕΝΑ
