Ρέκβιεμ για μια πόλη

Λέξεις: Γιώργος Χρηστίδης Εικόνα: Νίκος Βαβδινούδης

Ένα τέταρτο του αιώνα έχει περάσει από τότε που άρχισαν να γράφονται τα πρώτα ρέκβιεμ για την αποβιομηχάνιση της Θεσσαλονίκης, και έκτοτε οι θρήνοι για την οικονομική παρακμή της πόλης συναγωνίζονται σε συχνότητα τις ονειρώξεις για τη μετεξέλιξή της σε μητρόπολη της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και άλλα ηχηρά παρόμοια.

Οι επικήδειοι, που εντάθηκαν από το 2008 και μετά, ελέω της παγκόσμιας (αρχικά) και εγχώριας (μετά το 2009-2010) οικονομικής κρίσης, συνήθως συνοδεύονται από ατέλειωτες λίστες με παραδοσιακούς και άλλοτε κραταιούς κλάδους που οδηγήθηκαν στην εξαφάνιση ή φυτοζωούν (κλωστοϋφαντουργία, έπιπλο, ξυλεία, καπνά, κλπ.) και με τις μεγάλες επιχειρήσεις που έβαλαν λουκέτο, μεταφέρθηκαν εντός και εκτός συνόρων ή μείωσαν δραματικά τις δραστηριότητές τους (ενδεικτικά: Goodyear, Siemens, ΑΓΝΟ, Βαλκάν Εξπόρτ, ΒΙΑΜΥΛ, ΑΒΕΖ, Βιομηχανία Φωσφορικών Λιπασμάτων, Καματάκης). Καταλήγουν δε κατά κανόνα με την επίκληση των “στρατηγικών πλεονεκτημάτων” της πόλης που παρέμεναν τότε και παραμένουν εν πολλοίς και σήμερα αναξιοποίητα, όπως η γεωγραφική θέση, τα κάλλη και η ιστορία της.

Τα ρέκβιεμ ασφαλώς είναι δικαιολογημένα. Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 η Θεσσαλονίκη βγήκε από τις ράγες της ανάπτυξης και η ψαλίδα με την Αθήνα άρχισε να ανοίγει. Η διαδικασία αυτή συνεχίστηκε έκτοτε, με αποτέλεσμα σήμερα η πόλη να έχει ένα από τα υψηλότερα ποσοστά ανεργίας στη χώρα (κοντά στο 30%) και το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της περιφέρειας να έχει κατρακυλήσει στο 67% του μέσου όρου της Ευρώπης των 27, όταν της Αθήνας φτάνει στο 107%.

Ήταν άραγε εξωγενής και νομοτελειακή αυτή η παρακμή; Ασφαλώς υπήρξαν εξελίξεις πέρα από τον έλεγχο της πόλης και της χώρας που βοήθησαν στο ξήλωμα του οικονομικού ιστού: Ο κόσμος άλλαξε δραματικά μετά το 1989, την κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ και των συνόρων, τους πολέμους στα Βαλκάνια, την επιτάχυνση της παγκοσμιοποίησης. Πολλοί εργοδότες είχαν τη δυνατότητα να αναζητήσουν αλλού φτηνότερα εργατικά χέρια και το έκαναν.

Η κρίση έδωσε τη χαριστική βολή: Σύμφωνα με τα στοιχεία του Συνδέσμου Βιομηχανιών Βορείου Ελλάδος (ΣΒΒΕ), από το 2008, δηλαδή την έναρξη της οικονομικής κρίσης, μέχρι το 2012, είχαν κλείσει οριστικά περισσότερες από 50 σημαντικές μεταποιητικές επιχειρήσεις με έδρα τις τέσσερις περιφέρειες του βορειοελλαδικού τόξου. Αλλά και από τις εν λειτουργία, οι μισές ήταν ζημιογόνες.

Όμως οι εξωτερικοί παράγοντες δεν είναι οι μόνοι υπαίτιοι της κατάρρευσης. Εξάλλου η αποβιομηχάνιση χτύπησε και χτυπά όλες τις χώρες της Δύσης. Η Γαλλία, λόγου χάρη, έχασε 355.000 θέσεις εργασίας στη μεταποίηση μέσα στην πρώτη πενταετία του Σαρκοζί. Αφενός όμως η παρακμή δεν είναι νομοτελειακή, αφετέρου θα μπορούσε η Θεσσαλονίκη να έχει υποστεί πολύ μικρότερο πλήγμα από την όντως αδήριτη μετακίνηση των δραστηριοτήτων έντασης εργασίας σε χώρες και περιοχές με φτηνό εργατικό δυναμικό.

Εξάλλου η περίοδος μετά το 1989 δεν συνοδεύτηκε μόνο από προκλήσεις, αλλά και από ευκαιρίες, τις οποίες δεν κατάφερε να αξιοποιήσει η πόλη: ούτε τη γεωγραφική της θέση να εκμεταλλευτεί, ούτε την παραγωγική της βάση να αναδομήσει στρεφόμενη σε άλλους κλάδους με υψηλή προστιθέμενη αξία και εξαγωγικό προσανατολισμό, παρά τις όποιες σπασμωδικές και ατελέσφορες προσπάθειες όπως η τραγική περίπτωση της “Ζώνης Καινοτομίας”.

Με τον γνωστό μεγαλοϊδεατισμό μας, ονειρευόμασταν ότι η Ελλάδα θα γίνει πότε Δανία και πότε Ιρλανδία της Νότιας Ευρώπης (με τον υπουργό Οικονομικών της Ιρλανδίας να μου λέει τότε σε ένα συνέδριο με τον χαρακτηριστικό τίτλο “πώς θα γίνει η Ελλάδα Ιρλανδία” ή κάτι συναφές, “λυπάμαι, αλλά αυτό είναι αδύνατον: καταρχάς, δεν είναι μητρική σας γλώσσα η αγγλική” – αναρωτιέμαι γιατί δεν είχε ενημερώσει εγκαίρως και τους διοργανωτές του συνεδρίου).

Το αθηνοκεντρικό κράτος έχει μεγάλες ευθύνες — διογκώθηκε και εδραίωσε την παντοκρατορία του σε βάρος των άλλων περιοχών της χώρας — αλλά δεν είναι ο μόνος υπαίτιος. Οι τοπικές ελίτ επίσης αποδείχθηκαν κατώτερες των περιστάσεων, χαρακτηριζόμενες κυρίως από έντονη εσωστρέφεια και συντηρητισμό. Πολλοί επιχειρηματίες της πόλης ομολογούν σήμερα ότι είχαν επαναπαυτεί και αγνοούσαν την εξωστρέφεια, μέχρι που η κρίση τους ανάγκασε να δουν πέρα από τη μύτη τους.

Η πόλη δεν κατάφερε να αξιοποιήσει ούτε το επιστημονικό δυναμικό της. Οι πιο δημιουργικοί της άνθρωποι συχνά καταλάβαιναν ότι η κάθοδος στην Αθήνα ήταν η μόνη λύση, ενώ τα πανεπιστήμιά της δεν κατάφεραν να γίνουν κέντρα προσέλκυσης φοιτητών και ερευνητών από όλο τον κόσμο σε κλάδους όπως οι βυζαντινές σπουδές.

Παρά τις θριαμβολογίες των τελευταίων ετών, η Θεσσαλονίκη δεν απέκτησε ποτέ ισχυρό brand name. Συζητώντας με δεκάδες ξένους δημοσιογράφους που βρέθηκαν τα χρόνια της χρεοκοπίας στην πόλη, άλλοι ξαφνιάζονταν βλέποντας από την παλιά παραλία τον Όλυμπο, ρωτώντας “ποιο είναι αυτό το βουνό”, άλλοι αδυνατούσαν να πιστέψουν ότι έχει η Θεσσαλονίκη τόσο μακρά και λαμπρή ιστορία, άλλοι δεν πίστευαν καν ότι υπάρχει βιομηχανική περιοχή και επιχειρήσεις που παράγουν.

Γιατί πράγματι υπάρχουν τέτοιες: Εταιρείες όπως η ΖΑΝΑΕ, η ΑΦΟΙ ΧΑΪΤΟΓΛΟΥ, η Alumil, η MLS, ο Μασούτης, η Μεβγάλ, συνεχίζουν να παράγουν και να καινοτομούν και πασχίζουν να μείνουν ανταγωνιστικές σε πείσμα των φιλότιμων προσπαθειών του κράτους να τις αφανίσει. Σύμφωνα με τον πρόεδρο του ΣΒΒΕ, Αθανάσιο Σαββάκη, στα ουκ ολίγα προβλήματα που αντιμετωπίζουν σήμερα οι επιχειρήσεις του κλάδου περιλαμβάνονται το φορολογικό καθεστώς, η έλλειψη ρευστότητας, το υψηλό ενεργειακό και χρηματοοικονομικό κόστος, οι ελλιπείς υποδομές.

Οι υποδομές είναι μια πονεμένη ιστορία. Τα “μεγάλα έργα” δεν είναι ικανή, είναι όμως αναγκαία συνθήκη της ανάπτυξης. Θυμάμαι που συζητούσα στην Αμερική πριν λίγα χρόνια την περίπτωση του Τσάρλεστον της Νότιας Καρολίνας. Παρότι και οι ΗΠΑ έχουν υποστεί ραγδαία αποβιομηχάνιση, η μικρή αυτή πόλη ανέστησε τον μεταποιητικό κλάδο της με αιχμή επενδύσεις 2 δισ. δολαρίων στο λιμάνι, το αεροδρόμιο, το οδικό δίκτυο και σε άλλες κρίσιμες υποδομές. Το αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία χιλιάδων θέσεων εργασίας και μια έκρηξη της απασχόλησης στη μεταποίηση και το διαμετακομιστικό εμπόριο. Δεν χρειάζεται εδώ να επαναλάβουμε τα τετριμμένα για τα μεγάλα έργα της Θεσσαλονίκης.

Για να μην πάμε σε ακόμα μικρότερα μέρη, όπως το Dubuque της Άιοβας: μετά μια περίοδο αποβιομηχάνισης και παρακμής, σήμερα διαπρέπει, χάρη, μεταξύ άλλων, στη συνεργασία όλων των “φορέων”, όπως θα λέγαμε στα καθ’ ημάς. Τα τοπικά κολέγια, για παράδειγμα, εκπαιδεύουν εξειδικευμένους εργαζόμενους, που απασχολούνται αμέσως στις εξωστρεφείς επιχειρήσεις της περιοχής. Το εκπαιδευτικό κατεστημένο και οι γονείς στην Ελλάδα, αντίθετα, ανέκαθεν απεχθάνονταν την τεχνική κατάρτιση. Όλοι θα γίνουν γιατροί. Ή θα ανοίξουν καφετέρια.

Να και κάτι που δεν άλλαξε στο τέταρτο του αιώνα που ζει η Parallaxi.

Δείτε εδώ ένα σοκαριστικό οδοιπορικό στην έρημη βιομηχανική ζώνη της Σίνδου. 

Και διαβάστε επίσης την πορεία προς την Αποβιομηχάνιση της Θεσσαλονίκης.