Τα προβλήματα στον Θερμαϊκό Κόλπο που διαρκώς χειροτερεύουν

Λέξεις: Γιάννης Ανδρουλιδάκης

Ο Θερμαϊκός Κόλπος αποτελεί ένα σημαντικό πνεύμονα φυσικού περιβάλλοντος για το πολεοδομικό συγκρότημα της Θεσσαλονίκης. Είναι ουσιαστικά ο ευρύτερος παράκτιος χώρος που απαρτίζεται από το χέρσο (π.χ. παραλία Θεσσαλονίκης, θαλάσσιο μέτωπο, λιμενικές εγκαταστάσεις, παράκτια πάρκα, δρόμοι, επιχειρήσεις και κατοικίες) και το θαλάσσιο τμήμα, όπου λαμβάνουν χώρα πολυάριθμες δραστηριότητες και διεργασίες τόσο ανθρωπογενείς (π.χ., αλιευτικές, υδατοκαλλιέργιας, αθλητικές, αναψυχής, ναυσιπλοοίας)  όσο και φυσικές (π.χ., θαλάσσια ζωή, κυκλοφορία υδάτων, εκροές ποταμών και νερών από αγροτικές και βιομηχανικές περιοχές).

Προφανώς, οι φυσικές λειτουργίες και οι ανθρώπινες δραστηριότητες των δύο αυτών τμημάτων αλληλοσυνδέονται, και ως τέτοιες πρέπει να αντιμετωπίζονται. Το παράκτιο μέτωπο της Θεσσαλονίκης μπορεί να παρομοιαστεί με το «μπαλκόνι» της πόλης και ο Όρμος Θεσσαλονίκης (βόρειος Θερμαικός) με την «αυλή» της πόλης, που καθορίζει σημαντικά την ποιότητα ζωής των κατοίκων. Η καθημερινότητα των πολιτών που ζούμε στην ευρύτερη παράκτια ζώνη του Θερμαϊκού είναι, ακόμα και αν δεν είναι απόλυτα σαφές πολλές φορές, άρρηκτα συνδεδεμένη με την ποιότητα και την κατάσταση της θάλασσας καθώς και με την μορφή και τις λειτουργίες της παράκτιας ζώνης.

Αρχικά, επηρεάζεται η υγεία μας, είτε άμεσα λόγω φαινομένων ρύπανσης της ποιότητας του νερού και του αέρα, είτε έμμεσα, διαμέσου της διατροφής ειδών που αλιεύονται ή καλλιεργούνται στον θαλάσσιο χώρο. Η ανθρωπογενής δραστηριότητα, ειδικά η σχετιζόμενη με την χρήση λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων, αποβάλει θρεπτικά άλατα προς το θαλάσσιο περιβάλλον.

Ο συνδυασμός των υψηλών συγκεντρώσεων σε θρεπτικά με συγκεκριμένες μετεωρολογικές και ωκεανογραφικές συνθήκες που αποδυναμώνουν την ανανέωση των νερών, μπορεί να συμβάλει σε υπέρμετρες ανθίσεις φυτοπλαγκού, τοξικού για τους υπόλοιπους θαλάσσιους οργανισμούς, μειώνοντας το οξυγόνο (ανοξικές συνθήκες), διαταράσσοντας την τροφική αλυσίδα και προκαλώντας περαιτέρω υποβάθμιση (ευτροφικά φαινόμενα). Ειδικά ο Όρμος της Θεσσαλονίκης, με τις απορροές ομβρίων από την πόλη της Θεσσαλονίκης, τις λιμενικές λειτουργίες, τις απορροές του Γαλλικού ποταμού και του Δενδροποτάμου, την βιομηχανική ζώνη στα δυτικά του, και την μεγαλύτερη δυσκολία στην ανανέωση των υδάτων του, εμφανίζει και τα περισσότερα προβλήματα.

Εκτός από την υποβάθμιση του θαλάσσιου περιβάλλοντος, τα φαινόμενα ευτροφισμού έχουν και άμεση επίπτωση στην υγεία των κατοίκων, μολύνοντας τον αέρα (προβλήματα στο αναπνευστικό και στην όραση), τα νερά κολύμβησης και τα αλιευτικά αποθέματα. Όλα τα παραπάνω έχουν σημαντικές κοινωνικοοικονομιές συνέπειες, επηρεάζοντας διάφορες δραστηριότητες όπως είναι ο τουρισμός, ο ναυταθλητισμός, η υδατοκαλλιέργεια και η αλιεία. Όπως είναι γνωστό, η λειτουργία των βιολογικών καθαρισμών τις τελευταίες δεκαετίες συνέβαλε σημαντικά στην βελτίωση της ποιότητας του κόλπου, κυρίως με την μείωση των αστικών αποβλήτων που απορρέουν στη θάλασσα. Αναφέρομαι σε μείωση και όχι σε εξάλειψη, γιατί μέχρι και πρόσφατα, αν όχι ακόμα, συνεχίζεται η απόρριψη ανεπεξέργαστων αστικών λυμάτων σε επιβαρυμένες περιοχές του βόρειου κόλπου (π.χ. ρέμα Δενδροποτάμου, αστικά λύματα Χαλάστρας). Οι πιέσεις σχετίζονται με την αγροτική δραστηριότητα, τις παράνομες ρίψεις βιομηχανικών και κτηνοτροφικών αποβλήτων σε τάφρους που καταλήγουν στην θάλασσα, την λειτουργία του λιμένα, τις διαρροές πετρελαιοειδών, την ρίψη πλαστικών, τις απορροές ομβρίων από τον αστικό ιστό, και τη μη αειφορική χρήση υδατικών και αλιευτικών πόρων. Στο ημίκλειστο σύστημα του Κόλπου, που ανανεώνεται μόνο από τον νότο, η κυκλοφορία των ρευμάτων μπορεί να μεταφέρει ρύπους και χαμηλής ποιότητας νερά, σε άλλες παράκτιες περιοχές του κόλπου. Επίσης, εκτός από τις θαλάσσιες περιοχές, ανησυχητική είναι και η εικόνα των παράκτιων βιοτόπων των δέλτα (π.χ Αξιός, Αλιάκμονας) που εσφαλμένα εκλαμβάνονται ως χώροι ανεξέλεγκτης απόθεσης απορριμμάτων και λυμάτων.

Ένα ακόμα έντονο περιβαλλοντικό πρόβλημα του Θερμαϊκού Κόλπου είναι και η διάβρωση της παράκτιας ζώνης του. Παράκτιες κατασκευές, όπως είναι η επέκταση του διαδρόμου προσγείωσης-απογείωσης 10/28 στο αεροδρόμιο, μετέβαλλαν την παράκτια κυκλοφορία, επιφέροντας εκτεταμένη διάβρωση στις παράπλευρες ακτές. Δυστυχώς, κανένα απολύτως μέτρο προστασίας και αποκατάστασης δεν ελήφθηκε, παρά το γεγονός ότι τα θέματα αυτά είχαν επισημανθεί ήδη από την περίοδο του σχεδιασμού της επέκτασης του διαδρόμου, εντείνοντας την επικινδυνότητα παράκτιων πλημμυρών. Με μία φράση, θα έλεγα ότι η περιβαλλοντική κατάσταση του Κόλπου είναι μέτρια και οριακή, με μεταπτώσεις όσον αφορά την ποιότητα των θαλασσίων υδάτων, που δεν επιτρέπουν την υπεραισιοδοξία που μερικές φορές εκφράζεται από τους έχοντες την ευθύνη σε τοπικό και κεντρικό διοικητικό επίπεδο.

Οι πολλαπλές πιέσεις που ήδη υπάρχουν ή σχεδιάζονται καθιστούν την περιβαλλοντική κατάσταση του Κόλπου ακόμα πιο ευάλωτη να εκτραπεί προς το χειρότερο παρά προς την βελτίωση της. Ένα τρανταχτό παράδειγμα είναι η σχεδιαζόμενη Πλωτή Μονάδα Αποθήκευσης και Αεριοποίησης Υγροποιημένου Φυσικού Αερίου LNG στον ήδη σημαντικά επιβαρυμμένο Όρμο της Θεσσαλονίκης. Ο βασικός κίνδυνος σε αυτές τις μονάδες είναι η έκθεση των κατοίκων κοντινών οικισμών σε πιθανά ατυχήματα έκρηξης και πυρκαγιάς, ειδικά σε τόσο κοντινή απόσταση από τη Θεσσαλονίκη. Η ρύπανση αυτών των μονάδων κατά την λειτουργία τους αφορά κυρίως την ατμόσφαιρα και δευτερευόντως το θαλάσσιο περιβάλλον. Οι εργασίες κατασκευής μπορεί να προκαλέσουν επαναιώρηση του υλικού πυθμένα, το οποίο είναι επιβαρυμμένο με βαρέα μέταλλα, οργανικό υλικό και θρεπτικά, ειδικά στην περιοχή του Όρμου Θεσσαλονίκης που σχεδιάζεται η εγκατάσταση. Να σημειωθεί όμως ότι άλλες επεμβάσεις στον πυθμένα με επανατοποθετήσεις των βυθοκορρυμάτων σε άλλα σημεία μέσα στον Κόλπο, που ήδη έχουν γίνει ή σχεδιάζονται να γίνουν (π.χ. για τον δίαυλο προσέγγισης του 6ου προβλήτα ΟΛΘ), είναι μεγαλύτερης κλίμακας από αυτήν της προτεινόμενης  μονάδας LNG.

Οι αναμενόμενες πιέσεις κατά την διάρκεια της λειτουργίας της μονάδας σχετίζονται με την χρήση του θαλασσινού νερού για την αεροποίηση του υγροποιημένου αερίου (Intermediate Fluid Vaporizer – IFV), το οποίο κατόπιν εκρέει πίσω στη θάλασσα ψυχρότερο (μέχρι και 5^οC λιγότερο) και χλωριωμένο. Το χρησιμοποιούμενο νερό μπορεί να διασπαρθεί περιμετρικά της εγκατάστασης επηρεάζοντας συγκεκριμένα είδη της χλωροπανίδας. Η εξάπλωση πάντα βέβαια εξαρτάται από την επικρατούσα κυκλοφορία των θαλάσσιων ρευμάτων, επηρεάζοντας ευρύτερα, και ειδικότερα τις πολύ κοντινές προστατευόμενες περιοχές Natura στις δυτικές ακτές. Ο βασικότερος όμως προβληματισμός, σχετίζεται κυρίως με το είδος της επένδυσης που αφορά και σε αυτή την περίπτωση τα ορυκτά εισαγόμενα καύσιμα ενώ οι ευρωπαϊκές οδηγίες προτρέπουν την σταδιακή αύξηση των ανανεώσιμων πηγών στην παραγωγή ενέργειας στο 45% μέχρι το 2030, με απώτερο στόχο την κλιματική ουδετεροποίηση της Ευρώπης έως το 2050.

Ο Δήμος της Θεσσαλονίκης έχει την υποχρέωση να πρωτοστατήσει άμεσα στην δημιουργία ενός δημόσιου φορέα διαχείρισης, επίβλεψης, ολιστικού σχεδιασμού και αντιμετώπισης των περιβαλλοντικών προβλημάτων του Θερμαϊκού Κόλπου. Να δώσω ένα παράδειγμα προβληματικής διαχείρισης και σχεδιασμού. Αυτή την στιγμή δεν υπάρχει κάποια δημόσια δομή ή φορέας, που θα μπορούσε έγκαιρα να κάνει αποτίμηση ενός περιβαλλοντικού ατυχήματος στον θαλάσσιο χώρο και να ενημερώσει την κοινωνία και τις αρχές για το τι πρέπει να γίνει. Αυτό ακριβώς συμβαίνει αυτές τι μέρες, με το τεράστιο ρυπαντικό φορτίο που εκρέει από τον Πηνειό στον νότιο Θερμαϊκό κατά τις μεγάλες πλημμύρες της Θεσσαλίας λόγω της κακοκαιρίας Daniel. Κανείς δεν γνωρίζει τα επίπεδα της υποβάθμισης των νερών αυτές τις μέρες στον ευρύτερο κόλπο, αν έχει επηρεαστεί η θαλάσσια ζωή, ποιες ενδέχεται να είναι οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις, ποιες περιοχές είναι ακατάλληλες για κολύμβηση κτλ. Με απλά λόγια κανείς δεν πήγε να μετρήσει τι συμβαίνει εκτός από κάποιες αποσπασματικές μετρήσεις σε πολύ λίγες παραλίες αρκετές ημέρες μετά την έξαρση του φαινομένου.

Επιπρόσθετα, μέσα σε αυτή την κατάσταση, ας σκεφτούμε πόσο «μακρινή» γίνεται και οποιοδήποτε λήψη μέτρων αντιμετώπισης και αποκατάστασης. Η αντιμετώπιση είναι τελικά η συνηθισμένη, να περάσει το πρόβλημα και να ξεχαστεί τις επόμενες ημέρες. Η θάλασσα όμως έχει «μνήμη», συσσωρεύοντας κυρίως στον πυθμένα της την πίεση που της ασκούμε. Η περίπτωση του Θερμαϊκού Κόλπου αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα διοιηκητικού και ερευνητικού κατακερματισμού, με πολυετείς και πολλές φορές παράλληλες και καθόλα σημαντικές ερευνητικές δραστηριότητες με πολύ μικρή όμως συνέργεια μεταξύ τους. Ταυτόχρονα όμως, υπάρχουν έτη όπου δεν έλαβε χώρα καμία δραστηριότητα παρακολούθησης, με συνέπεια να έχουμε «σκοτεινές» περιόδους σχετικά με την περιβαλλοντική κατάσταση του κόλπου ή τουλάχιστον του συνόλου του. Η γνώση υπάρχει, οι τεχνολογίες είναι διαθέσιμες, το επιστημονικό δυναμικό των δημόσιων φορέων είναι καταρτισμένο και διαθέσιμο, και κυρίως η κοινωνία της Θεσσαλονίκης το έχει άμεση ανάγκη.

Ο ίδιος Δήμος επίσης πρέπει να έχει σημαντικό ρόλο στην διαχείριση του Κόλπου, με γνώμονα την περιβαλλοντική αναβάθμιση του προς όφελος των ανθρώπων και όχι την εξυπηρέτηση συγκεκριμένων οικονομικών συμφερόντων με την δικαιολογία της ανάπτυξης. Θα θέλαμε το συλλογικό «μπαλκόνι» και η «αυλή» μας να είναι βρώμικα και να τα εκμεταλλεύονται κάποιοι με σκοπό τον πλουτισμό τους; Θα έλεγα ότι η βελτίωση της κατάστασης στηρίζεται και στην μαγική λέξη: «αποσυμπίεση». Όχι στην επιπρόσθετη έντονη πίεση με γνώμονα μόνο την υπερανάπτυξη με περαιτέρω επενδύσεις με έντονο περιβαλλοντικό αποτύπωμα που τελικά έχουν και ανύπαρκτο όφελος για το μεγαλύτερο κομμάτι της κοινωνίας της Θεσσαλονίκης. Πιθανόν αυτό να ακούγεται προωθημένο και μπορεί υπερβολικό, αλλά η οριακή κατάσταση που βρίσκεται ο περιβαλλοντικά ευαίσθητος Θερμαϊκός Κόλπος καθιστά απαραίτητη, κατά την γνώμη μου, την αντιστροφή της πορείας σε σχέση με την υπερεκμετάλλευση του συγκεκριμένου θαλάσσιου χώρου, όπου ακόμα και με μικρές υπερβάσεις των αποδεκτών ορίων των εισρεόμενων ρύπων, τα φαινόμενα υποβάθμισης των νερών είναι ιδιαίτερα αισθητά και αρκετά συνήθη.

Δεν είναι τόσο μακρινό το παρελθόν που είχε δοθεί η υπόσχεση της ασφαλούς κολύμβησης στην παραλία της Θεσσαλονίκης με την λειτουργία του βιολογικού καθαρισμού. Δυστυχώς φαίνεται ότι μία τέτοια προοπτική γίνεται πολύ μακρινή στο απώτερο μέλλον αν δεν αλλάξει η γενική αναπτυξιακή προσέγγιση ειδικά σε συνθήκες κλιματικής κρίσης. Ευτυχώς, στην ευκταία περίπτωση αλλαγής αναπτυξιακού μοντέλου, το θαλάσσιο περιβάλλον, ακόμα και του ημίκλειστου Θερμαϊκού, μπορεί να ανακάμψει και να επανέλθει σε σταθερά και υγιέστερα επίπεδα, πραγματικά επωφελή για τους πολίτες που ζουν και εργάζονται στην παράκτια ζώνη του αλλά και για τους επισκέπτες. Η διαχείριση της παράκτιας ζώνης και του θαλάσσιου περιβάλλοντος του Θερμαϊκού Κόλπου δεν μπορεί να είναι έρμαιο συμφερόντων.

Η συγκρότηση ομάδων εργασίας με την συμμετοχή των πολιτών και των φορέων της πόλης, αξιοποιώντας το διαθέσιμο ικανότατο επιστημονικό και ερευνητικό προσωπικό είναι το μόνο ανάχωμα στην μέχρι σήμερα τακτική διαχείρισης-ανάπτυξης του ευρύτερου θαλάσσιου χώρου. Τα προβλήματα, οι ανάγκες και οι προοπτικές ανάπτυξης αφορούν όλους τους πολίτες. Μόνο η ενεργή τους συμμετοχή και παρουσία μπορούν να ανακόψουν αποφάσεις και προβλήματα όπως αυτά που αναφέρθηκαν παραπάνω, ελέγχοντας, προτείνοντας και συνδιαμορφώντας βιώσιμες προτάσεις και λύσεις. Η δημοτική παράταξη «Πόλη Ανάποδα» έχει αποδείξει την ανιδιοτελή προσήλωση της στην υπεράσπιση του δημόσιου χώρου και του περιβάλλοντος, βασισμένη στην συμμετοχή των πολιτών και επιδιώκοντας διαρκώς την περιβαλλοντική «αφύπνιση» των δημοτικών αρχών με στοιχεία και προτάσεις. Θα ήταν ευτύχημα, η ολοκληρωμένη διαχείριση της παράκτιας ζώνης να αποτελέσει σύντομα προϊόν συλλογικής συμμετοχής και ελέγχου, που θα σέβεται την επιστημονική γνώση και τις πραγματικές ανάγκες των κατοίκων της Θεσσαλονίκης.

*Ο Γιάννης Ανδρουλιδάκης είναι Δρ. Φυσικής Ωκεανογραφίας και Θαλάσσιας Υδραυλικής και Υποψήφιος Δημοτικός Σύμβουλος με την «Πόλη Ανάποδα»